Наргис

Наргиса, абҳар, гули қаҳд (Narcissus), ҷинси гиёҳест пиёзакбех аз оилаи косагулҳо; гули хушбӯи навбаҳор. Баландиаш 20—60 см, аз 2-то 6-то барги дарози тасмашакл дорад. Дар як пояи он аз 1-то 15-то гул мешукуфад.

Гулаш 6-баргаб  калон (диаметраш 2—10 см), сафед ё зард, мевааш ғўзаи сепаллаи сертухм, тухмаш мудаввар ё  гўшадори сиёҳ.  Пиёзакаш байзашакл (дарозиаш 2,5—5 см, диаметраш 2 — 5 см), қаҳваранг. 60 (аз рўи маълумоти дигар  қариб 30) намуди Наргис асосан дар Европаи Ҷанубӣ ва кишварҳои баҳри  Миёназамин мерўяд.  Дар ИТТИҲОДИ ШӮЪРАВӢ (марғзори кӯҳу дома- накўҳ, бешаи кушод, ҷойҳои сернами Закарпатия) фақат 1 намуди худрӯи Наргис (N. angustifolius) месабзад, ки онро ҳамчун гиёҳи нодир ба «Китоби сурх»-и набототи нодири ИТТИҲОДИ ШӮЪРАВӢ дохил кардаанд. Дар бисёр ноҳияҳои мамлакатамон ва аз он ҷумла дар Тоҷикистон якчанд намуди Наргис (N. po6ticus — Наргисии шаҳло ё шаҳлонаргис — нигаред расм, N pseudonarcissus, N. tazetta, N. jonquilla ва ғайра)-ро парвариш мекунанд. Дар мавзеи Сирзори pайони Орҷоникидзеобод қариб 1 га наргисзори табиӣ — N. poSticus (пештар беш ап 5 га будааст) воқест.

Наргис асосан аз пиёзакаш зиёд мешавад. Барои нашъунамои хуби ҳамаи намудҳои Наргис замини офтобрӯя лозим аст, вале дар ҷойҳои нимсоя ва сернам ҳам хуб месабзанд. Регхок, гилхоки серрегу пору ба сабзиши мӯътадили Наргис мусоидат мекунад, Ба хок пору ва баргҳои пӯсида андохтан лозим аст. Моҳҳои сентябр — октябр пиёзакро ба раддаҳо ба чуқурии 5 — 12 см мешинонанд, ки баъди 2—3 сол гул мекунад. Пиёзаки Наргис  дар як ҷо аэ 3 то 10 сол месабзад. Агар Наргис бо усули кишти тухмӣ сабзонда шавад, баъди 6—7 сол мешукуфад. Вале хелҳои Наргиси резагул баъди 3—4 соли кишти тухмӣ гул мекунанд. Наргис дар шароити Тоҷикитон охири  феврал

ва аввали  март мешукуфад. Айёми гулшукуфти баъзе хелҳои Наргис то 20 рӯз давом мекунад.

Наргис гули қадимист. Дар Юнони Қадив Наргисро гули шаҳидон меҳисобиданд. Римиҳо бо Наргиси зард ғолибони ҷангро пешвоз мегирифтанд. Дар Пруссия Наргис рамзи муҳаббат ва оилаи хушбахт буд. Дар Швейтсария ҳар сол аввали моҳи май гули Наргисро ид мекарданд.  Гули Наргис дар байни тоҷикон низ маъмул аст. Носири Хисрав гуфтааст: «…ба саҳрое расидем, ки ҳама наргис буд шукуфта, чунон ки тамомати он саҳро сапед менамуд аз бисёрии наргисҳо» («Сафарнома», Душанбе 1975, саҳифаи 17). Дар ин ду байта Тоҳири Чағонӣ латофату таровати Наргис басо хуб тавсиф шудааст:

Он гуле, к-аз сок аа минои сабз

Бар сараш-бар саму зар омехта,

Нохуни ҳур аст, гўй, гирд-гирд,

Дидаи боз аз миён-ш ангехта.

Наргисро ба Европа с. 1570 бурдаанд. Вале дар бисёр кишварҳои Европа асосан баъди рӯёндани аввалин хелҳои боғии Наргис (асри 19) маъмул шуд. Ҳоло зиёда аэ 12 ҳазор хели Наргис ба ҳисоб гирифта шудааст. Ҳамаи хелҳои Наргиси бустонӣ дар натиҷаи дурага кардани намудҳои N. albicans, N. Ы- coloe, N. cyclamineus, N. hispanicus, N. jonquilla, N. moschatus, N. nobilis, N. tazetta ва ғайра пайдо шудаанд.

Ҳамаи намудҳои Наргис заҳрноканд.  Наргис  барои ҳайвоноти хоҷагии қишлоқ низ заҳр- нок аст. Аз Наргис бештар буз, хук ва гов заҳролуд мешавад. Заҳролудии чорво баъди хӯрдани пиёзак ё баргу пояи Наргис  зуд зоҳир мегардад. Аломатҳои асосии заҳролудӣ қай, варами шикам, исҳол ё қабзияти меъда, тез шудани нафаскашӣ ва набз, баланд шудани ҳарорат, сустӣ ва дигарҳоанд. Чорвое, ки сахт заҳролуд шудааст, пас аз 2—3 рӯз нобуд мешавад.

Абӯалии Сино бо равғани гул ва марҳами бехи Наргис иллату омоси асаб, дарди банд ва пешобдонро табобат мекард. Пиёзак, баргу пояи Наргис то 1% алкалоид (ликорин, татсеттин, панкратин, галантамин, нарведин ва ғайра) дорад. Маълум аст, ки хлоргидрати ликорин дар амалияи тибби муосир ҳангоми илтиҳоби музмин ва шадиди шуш ва роҳи нафас чун доруи балғамовар истифода мешавад. Аз ин рӯ баъзе намудҳои Наргис (мае., N. tazetta, ки дар пиёэакаш то 0,5%’ ликорин ҳаст) чун ашёи хом барои истеҳсоли ликорин тавсия шудааст. Дар баъзе давлатҳо (Франтсия, Италия) Наргис (N. jonquilla, N. poSticus, N. pseudonarcissus ва ғайра)-ро барои истеҳсоли равғани эфир мепарваранд. Аэ равғани эфирӣ Наргис навъҳои аълои атр тайёр мекунанд. Хушбӯии равғани эфири Наргисро ҳанӯз Диоскорид (а. 1 и.) таъриф карда буд.

Ад.: В о у л  Е. А., Нартсиссы, М , 1937; ТСветоводство Таджикистана, Д.,

1065; Артюшенко 3. Т., Амариллисовые ИТТИҲОДИ ШӮЪРАВӢ., Л., 1070; Гаммермап А. Ф.!пв диг., Лекарственные растения, М., 1075; Декоративные травянистые растения для открытого грунта ИТТИҲОДИ ШӮЪРАВӢ, т. 1, Л., 1077.