СИНТАГМАТИКА

СИНТАГМАТИКА, яке аз ду ҷиҳати омӯзиши забон (баробари парадигматика), ки маҷмӯи қоида ва қонунҳои истеъмоли пайдарҳами хаттии воҳидҳои забонро дар ҷараёни нутқи хаттӣ ё даҳонӣ меомӯзад. Фарқи ду ҷиҳати омӯзиши забон ба ду тарзи муносибати воҳидҳои забон — муносибатҳои пара- дигматикӣ (мавҷудияти воҳидҳои забон ҳамчун воҳиди луғавӣ) ва муносибатҳои синтагматикӣ (қонуну қоидаҳои истеъмоли воҳидҳои забон дар нутқ) вобаста аст. Масалан, дар ҷумлаи «Ман омадам» байни калимаҳои ман, омад ва морфемаи -ам муносибати синтагматикӣ мавҷуд аст; калимаи аввал мубтадо, калимаи дуюм хабар аст. Байни калимаи ман ва морфемаи -ам низ ҳамин хел муносибат мавҷуд аст, зеро ин морфема танҳо бо ҳамин калима омада метавонад. Дар айни замон ин се унсур бо калима ва морфемаҳои дигар муносибати парадигматикӣ доранд: ба ҷои калимаи ман калимаҳои ту, вай, касе, шахсе, ба ҷои омад, ой, ё о, ба ҷои -ам бандакҳои -ӣ, -ем, -ед, -анд истифода шуда метавонанд. Муносибатҳои синтагматикӣ аз муносибатҳои парадигматикӣ аз чанд ҷиҳат фарқ мекӯнанд: а) дар Синтагматика воҳидҳои забон тобеи принсипи «пеш ё қафо», «якум ё дуюм», «аввал ё охир» мебошанд, аммо дар парадигматика қоидаи «ё ин — ё он» ҷорист; б) барои зоҳир шудани муносибатҳои синтагматикӣ вақт (замон) ва макон (дар хат) лозим аст. Дар парадигматика ду порчаи нутқ (масалан, овозҳои б ва п)-ро дар як лаҳза муқоиса карда метавонем. Дар Синтагматика замоне (ё маконе) лозим аст, то ин ду овоз (ё ҳарф) паи ҳам истеъмол шаванд; в) муносибатҳои синтагматикӣ дар ҳиҷо, морфема, калима, ҷумла, банд, матн ҳамеша зоҳир мешаванд, лекин муносибатҳои парадигматикӣ дар майнаи соҳибони забон ба шакли парадигма маҳфузанд; г) дар парадигматика муносибати ин ё он воҳиди забон тазодист. Дар Синтегматика бошад тазоди воҳидҳои забон дар алоқаи пайдарпаи онҳо зоҳир мегардад; д) фарқи воҳидҳои забон дар парадигматика мутлақ, дар Синтегматика бошад нисбист. Масалан, фонемаҳои д ва т берун аз матн фарқ мекунанд, аммо дар муносибати синтагматикӣ фарқи онҳо аз байн меравад (калид — калит, кабуд — кабут, аз сар — ассар ва ғайра). Синтегматика инчунин як шӯъбаи синтаксис низ дониста мешавад, ки вазифаи он омӯзиши ибораҳо (синтагмаҳо) мебошад.

Т. Хаскашев.