МАВЧХОИ ЗИЛЗИЛА

МАВЧХОИ ЗИЛЗИЛА, лаппишхоеанд, ки дар Замин аз марказхои зилзила, таркиш ва манбаъхои дигар пахн мешаванд. Мавчхои зилзила дар наздикии марказхои зилзилахои пурзур (ки аксар даври лаппишашон ба дахяки сония баробар аст) кувваи харобиовар доранд. Мавчхои зилзилае, ки аз эпицентри зилзила дар масофахои дур вокеанд, мавчхои чандир мебошанд. Мавчхои зилзилаи баркад (Р-мавч) хачми мухит, яъне кобилияти фишурдашави ва васеъшавии онро тагйир медиханд. Дар онхо лаппишхо дар самти пахншави ба амал меоянд. Мавчхои зилзилаи кундаланг (5-мавч) хачми мухитро тагйир намедиханд ва аз лаппишхои заррахо дар самти нисбат ба самти пахншавии мавчхо перпендикуляр иборатанд. Лаппишхои зилзила дар хар лахзаи вакт ва дар хар нуктаи мухит муодилахои мавчро (барои мавчхои Р ва S) каноат мекунонанд. Дар мухити якчинсаю изотропии чандир суръатхои пахншавии мавчхои баркад (а) ва кундаланг (6) бо формулахои: муайян карда мешаванд (р — зичии

мухит; к + — и — X -I- Щ к — модули фишурдашавии харчониба; X ва ц собитахои Ляме, дар зимни ин ц — модули лагзиш). Суръати мавчхои баркад назар ба суръати мавчхои кундаланг зиёд аст.

Инъикос ва шикасти мавчхои баркад (Р) дар худуди чудои.

Чихати хоссаи пахншавии Мавчхои зилзила (мавчхои чандир дар мухитии сахт) он аст, ки хангоми ба сатхи чудоии мухитхои параметрхояшон (суръат ва зичи) гуногун уреб афтидани як навъи мавчхо (мас., мавчхои кундаланг), гайр аз мавчхои инъикосшуда ва шикастан кундаланг, мавчхои инъикосшуда ва шикастан баркад ба вучуд меоянд (расм). Дар наздикии сатххои хамчудо дар Замин Мавчхои зилзилаи сатхи пайдо мешаванд. Мавриди ба хамвории сархади афтидани мавчи Р дар ин кабат мумкин аст мавчхои инъикосшудаи Р ва SY хосил шаванд. Дар айни хол, агар at>bi>a\>bi (а( ва Ь|— суръатхо дар кабат, а2 ва Ь2 — суръатхо дар мухити нохамхудуд) бошад, Р-и инъикосшуда ва хам Si-в инъикосшуда хосияти инъикоси пурраи дохилиро доро мешаванд. Дар натича, дар кабати додашуда мавчхои Рэлей ташаккул меёбанд.

Мавчхои Р ва S аз манбаъ дар тамоми хачми Замин пахн мешаванд ва мавчхои хачми ном доранд. Амплитудаи лаппшхои хачми дар мухити якчинсаю изотропи ба масофа чаппа мутаносибан кам мешавад. Амплиитудаи лаппишхои сатхи бошад, кад-кади сатх пахн шуда, ба решаи квадрати аз масофа чаппа мутаносибан кам мешавад. Ба хамин сабаб дар лаппишхои аз зилзилаи манбаъхои дур амплитудаи мавчхов сатхи бартари доранд. Вобаста ба тагйири хосиятхои умки Замин суръатхои пахншавии Мавчхои зилзилаи хачми хам вобаста ба умк тагйир меёбанд. Ин ба рефракцияи мавчхо дар каъри Замин боис мешавад.

Мушохидаи пахноиши Мавчхои зилзила дар руи Замин ба тадкики сохти Замин имконият фарохам овард. Дар омухтани конхои нефту газ, дарёфтани структураи гуногуни геологи ва кандани пармачоххои чукур, дар хал намудани мухимтарин масъалахои геологияи инженери Мавчхои зилзиларо ба инобат мегиранд.

Ю. Л. Мамадалиев, Н. X. Исомов.