ХИТОЙ

ХИТОЙ, Чин, Республикаи Халкии Хитой, Ресспубликаи Халкии Хитой, давлатест дар Осиёи Маркази ва Шарки. Аз шарк бо бахрхои Зард, Шарки Хитой ва Чануби Хитой ихота шудааст. Кад-кади сохил чазирахои сершумор (калонтаринашон чазирахои Тайван ва Хайнан) мавчуданд. Масохаташ 9,6           млн км². Аз чихати микдори ахоли калонтарин мамлакати чахон мебошад—1046,39 млн нафар. (1985); такрибан 1/5 кисми ахоли дар шахрхо истикомат мекунанд; ахолии Xитой сермиллат (беш аз 50 халкият) аст. 94% ахоли хитоихо (хан) буда, бокимонда хуэйхо, уйгурхо, манчурхо, исзу, тибетихо, буи, мяо ва гайра.

Забоии расми — хитои. Диндорон асосан ба буддоия, даосия ва конфусийчиги эътикод доранд. Кариб 90% ахоли дар нохияхои шаркии мамлакат истикомат мекунанд. Вохидхои маъмурию территориявии Xитой: 22 музофот, 5 райони автономи, 3 шахри тобеи марказ — Пекин (пойтахти Xитой), Шанхай, Тянсзин. Органи олии хокимияти давлати — Мачлиси умумихитоии намояпдагони халк (МУНХ; депутатхои музофотхо, районхои автономи, шахрхои тобеи марказ ва армия). Органи доимоамалкунандаи МУНХ Комитети доими мебошад.

Кисми чанубу гарбии мамлакатро асосан кухсори Тибет (баландии миёнааш 4500 м) ишгол кардааст. Кухсори Тибетро силсилаи кухии Химолой (баландиаш то 8848 м, каторкухи Чомолунгма), Карокурум, Кунлун ва куххои Наншан, Синою Тибет ихота кардаанд. Дар гарб ва шимолу гарб хамворихои васеи Кошгар, Чунгария, Алашан ва куххои Тиёншони Шарки мавчуданд. Кисми шаркии мамлакат на он кадар баланд аст; дар шимолу шарк куххои Манчурияю Корея, Хингани Калон ва Хингани Хурд, дар хавзаи дарёи Сунгари хамворихо мавчуданд. Чанубтар аз водии дарёи Янмзи пуштакуххои лёсси, хамвории Бузурги Хитой, дар чануб кухсори Нанлин, Юннан-Гуйчжоу вокеъ гаштаанд. Иклими Xитой дар гарб континентист, дар шарк бештар муссони. Харорати миёнаи январ аз — 24°С (дар шимол) то 18°С (дар чаиуб), июл мувофикаи 20— 28°С. Боришоти солона дар, чанубу шарк то 2500 мм, дар шимолу гарб 50 мм. Дарёхои хамворихои гарби мамлакат камобанд ва аксари онхо тобистон хушк мешаванд. Дар шарки мамлакат дарёхои пуроб ва пуртугён бисёранд. Дарёхои асоси: Янсзс, Хуанхэ, Сунгари, Сисзян. Дар шимолу гарб биёбони Такла-Макон. дар шимол як кисми биёбони Гоби чой гирифтаанд. Кариб 8% майдони Xитой бешазор аст. Xитой дар минтакахои муътадид, субтропики ва тропики вокеъ гаштааст.

Дар асри 14 то мелод дар Хитои Кадим давлати ибтидоии гуломдории Ин ташкил ёфта буд. Дар асри 11 то мелод. Инро кабилаи Чжоу забт кард. Давлати Чжоу дар асрхои 7—6 то мело ба чанд шохигарии мустакил чудо шуд. Охири асри 3 дар Xитой аввалин Империяи мутамаркази Син ба вучуд омад, сипас ба чои он империяи Хан (206 то мело—220 м.) ташкил шуд. Дар асрхои 3—6 Хитойи феодали ба чанд давлатхои мустакил чудо шуд. Охири асри 6 мамлакатро сулолаи Суй боз муттахид намуд. Дар давраи хукмронии сулолаи Тан (618—907) чанги дехконон (874—901) сар зад. Дар асри 12 ба шимоли Хитой кабилахои кучманчии чжурчжэн омаданд. Дар нимаи дуюми асри 13 Хитойро мугулхо забт карданд (нигаред Истилои мугул). Дар натичаи муборизаи халк соли 1368 асорати мугул бархам хурд. Дар охири хукмронии сулолаи Мин (1368— 1644) чанги дехконон (1628—45) руй дод. Барои пахш кардани ин чанг феодалхои Хитой аз князьхои манчури мадад талабиданд. Манчурхо дар Хитой хукумати худро барпо намуданд (сулолаи онхо Син дар Хитой солхои 1644— 1911 хукмрон буданд). Миёнаи асри 19 ба мукобили Хитой тачовузи мамлакатхои капиталисти сар шуд. Дар натичаи як катор чангхо Хитой мачбур шуд, ки ба шартномахои нобаробархукук имзо кунад. ШМА, Франсия ва Англия дар чанги дехконии тайпинхо (1850—64) ба Синхо ёри расонданд. Аз солхои 70 асри 19 сар карда дар Хитой капитализм инкишоф ёфт. Интервенсияи мамлакатхои хорича пурзур шуд. Дар натича охири асри 19 мамлакат ба кисмхо чудо шуд, шуриши Ихэтуан (1899—1901) пахш гардид ва гайра. Дар аввали асри 20 Xитой ба ниммустамлика табдил ёфт. Дар мамлакат харакати революсиони бо рохбарии Сун Ятсен огоз ёфт. Революсияи Синхай (1911—13) сулолаи Синро сарнагун намуд, вале чабру зулми феодалию имлериалистиро бархам надод. Тахти таъсири Револютсияи  Кабири Сосиалистии Октябр дар Хитой харакати зиддиимпериалисти ва зидди феодали вусъат гирмфт. Соли 1921 Партияи коммунистии Хитой (ПКХ) ташкил гардид. Соли 1925 революсияи милли (мазмунан револютсияи буржуазн-демократи) сар шуд; соли 1927 куввахои демократи муваккатан шикаст хурданд ва дар Партияи коммунистии Хитой давлати гоминданчиён барпо гардид, ки манфиати помешикон ва буржуазияро химоя мекард. Бокимондахои кушунхои революциони ба нохияхои дурдаст рафта тахти рохбарии Партияи коммунистии Хитой корхои революсиониро давом медоданд. Соли 1931 Япония шимолу шарки Хитойро забт намуд ва соли 1937 бо максади забт кардани тамоми Хитой чанг сар кард. СССР ба халки Хитой ёрии хаматарафа расонд. Соли 1945 аз тарафи Армияи Совети торумор гардидани армияи Квантун ва озод шудани шимолу шаркии Xитой барои муборизаи куввахои