МОНИЗМ

МОНИЗМ (аз юн. monos — як, ягона), тарзи баррасии гуногуншаклии ходисахои олам дар асоси як мабдаъ, як замина («чавхар»)-и кулли мавчудот ва тахияи назарияи онон дар шакли инкишофи мантикан пай дар пай казияи ибтидои. Аз ин ру, дуализм (ду мабдаи мустакилро эътироф мекунад) ва плюрализм (сершумории мабдахоро эътироф мекунад) зидди Моннезиоз мебошанд. Моннезиоз дар ибтидо тасаввуроти соддалавхонае дар бораи «нахусташьё» буд, ки гуё хама чиз аз он пайдо шудааст (мас., «об дар таълимоти Фалес, «оташ дар Гераклит). Масъалаи асосии Моннезиози фалсафиро фахмиши робитаи мутакобилаи моддиёт ва рухиёт ташкил медихад, ки он халли материалистона ё идеалистонаи масъалаи асосии фалсафаро дар назар дорад. Моннезиози материалисти рухиётро аз моддиёт хосила медонад ва аз ин чихат хам ба Моннезиози идеалисти зид аст. Навъи Моннезиози субъективию идеалисти ба ном «Моннезиози бетараф (махизм, эмпириомонизм ва г.) мебошад, ки хам рухиёт ва хам моддиётро хосила аз як мабдаи бетараф (дар фалсафаи Мах «унсурхо») мешуморад. Моннезиози идеалисти офариниши оламро ба таври рационали шарх додани шуд, ки масъалаи мазкур аслан халношудани буда, ба маълумотхои табиатшиносию мантик низ зид аст. Дуализм мустакилияти чавхари модди ва рухиро эътироф карда, мутобикати процессхои чисмонию рухониро дар рафтори одам таъбир карда наметавонад. Бар хилофи Моннезиози идеалисти ва дуализм Моннезиози материалисти рухиётро хосият ва фуркияти материя медонад. Материализми метафизики рухиётро бевосита бо табиат пайвастани шуда, пайдоиши рухиётро аз моддиёт ва табдили рухиётро ба моддиёт шарх дода натавонист. Вай инчунин принципи Моннезиози материалистиро суботкорона ба хаёти чамъият нагузаронд. Шакли оли ва ягона дурусти Моннезиоз материализми диалектики мебошад, ки он принципи ягонаи олами моддиро бо принципи инкишоф пайваста, махсули материяи мутахаррик будани тамоми ходисоти гуногуни табиат, чамъият ва шуури инсонро исбот намуд. Ба фалсафа дохил шудани категорияи амалии барои тахлили робитаи мутакобили моддиёт ва рухиёт, таълимот дар бораи хасти ва шаклхои маърифати он ва масъалахои мухими методологии ягонагии тафаккур ва амалиёти революциони имконият дод.

Ад.: Энгельс Ф., Анти-Дюринг, Д., 1976; Ленин В. И., Дафтархои философе, Ас., ч. 38; Науменио Л. К., Монизм как принцип диалектической логики, Алма-Ата, 1968.