TELEOLOGIYa

TELEOLOGIYa (az yunoni telos — maqsad va …logiya), talimoti diniyu falsafiest, ki padidahoi tabiatro goi (maqsadnok yo qobiliyatti goyador) pishdoshta, onhoro, yo az tarafi khudo muayyanshuda, yo sababi fitrii tabiat medonad. Bar khilofi determiniomi materialisti teleologiya maqsadnokiro chun namudi makhsusi sababiyat etirof karda, dar in zamina aloqai sababii bayni ashyo va prosesshoi olamro inkor mekunad. Teleologiya maqsadu maromro faolliyati amalii inson ne, balki prosessi obektivii ba inson novobasta hisob karda, oqibat ba etirofi quvvai favquttabii va ilohi meoyad.

Dar tarikhi falsafa teleologiyaro bori avval Aflotun va Arastu asosnok namudaand. Minbad teleologiya dar talimoti ravoqiya, falsafai asrhoi miyona, Leybnisu Volf, Kantu Fikhte va Gegel khele rivoj yoft. Teleologiya dar falsafai Arabu Ajam (Muhammadi gazoli, Jaloluddini Balkhi, Saidalii Hamadoni va digaron) maqomi khos dorad. Az nazari islom olam natijai maqsadi azalie buda, tamomi hodisahoi olam ba maqsadu khirade mansuband. Forobi bo Ibni Sino mavjudiyati goyatro dar tabiat etirof kardaand, lekin on goyati garaznok nabud. Goyati garaznok faqat khosi inson ast. Shaklhoi gunoguni teleologiya dar ilm (vitalizm, neovitalizm) va falsafa (A. Shopengauer, E. Gartman, neotomizm) niz nufuz dorand. F. Engels mohiyati gayriilmii teleologiyaro fosh karda gufta bud, ki muvofiqi in talimot guyo «…gurbaho baroi mushhoro khurdan, mushho baroi luqmai gurbaho budan va tamomi tabiat baroi hikmati ofaridgorro isboi kardan ba vujud ovarda shudaand» (Marks K. i Entels F., Sochinenie, tom 20, soli 350). Marksizm ba teleologiya determinizmi materializro muqobil meguzorad.      Q. Nurulhaqov.