TAINI HUDUDI MILLIYu DAVLATII RESPUBLIKAHOI SOVETII OSIYOI MIYONA

TAINI HUDUDI MILLIYu DAVLATII RESPUBLIKAHOI SOVETII OSIYOI MIYONA, aznavsozii khududiyu davlatist, ki Hokimiyati Soveti muvofiqi khoqishu rizopltp khalqhoi Osiyoi Miyona va siyos-ati millii Partiyai Kommunisti solhoi 1924—25 ba amal barovard; yake az marhalahoi sokhtmoni davlati ittifoqii sovetii sosialistist. Tashkili davlatdorii millii sovetii khalqhoi Osiyoi Miyona badi galabai Revolyutsiyai Kabiri Sosialistii Oktyabr ogoz yoft. Vale yak qator sababhoi obektivi (aqibmonii iqtisodiyu madanii kishvar, murakkabii munosibathoi milli, muboriza ba muqobili bosmachiyon, muqobilati millatchiyoni burjuazi va gayra) in jarayonro chand muddat bozdoshtand. Vaqte ki dar hududi sobiq Amorati Bukhoro va Khonii Kheva revolyusiyahoi khalqi galaba kardandu (soli 1920) dar Osiyoi Miyona Hokimiyati Soveti barpo gardid, hududi siyosiyu mamurii respublikahoi navbunyodi soveti ba sohati joygirshavii khalqhoi kishvar chandon rost nameomadand. Chunonchi, 47,2% tojikoni Osnyoi Miyona dar RASS Turkiston va 52,8% dar Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro (RKhSB) zindagi mekardand. Az tamomi uebekhoi Osiyoi Miyona 66,5% dar RASS Turkiston, 22,2% dar RKhSB va 11,3% dar Respublikai Khalqii Sovetii Khorazm (RKhSKh), az tamomi turkmanhoi Osiyoi Miyona 43,2% dar RASS Turkiston, 27,0% dar RKhSB va 29,8% dar RKhSKh mezistand.
Az in ru, masalai taini hududi milliyu davlatii resspulikahoi sovetii osiyoi miyonaro organhoi partiyaviyu davlatii Osiyoi Miyona az nav ba miyon guzoshtand. Dar rafti tayyori va guzaronidani on nishondodhoi V. I. Lennn oid ba hamatarafa ba hisob giriftani omilhoi mahalli va muayyan kardani maylu khohishi ommai mehnatkashi millatho ba nazar girifta shud.
To miyonai solhoi 20 baroi amali gardidani taini hududi milliyu davlatii resspulikahoi sovetii osiyoi miyona zaminahoi iqtisodiyu siyosi va madani faroham omadand.

Ba respublikahoi sosialisti tabdil yoftani RKhSKh (1923), RKhSB (1924), ba hayati RKP(b) qabul shudani partiyahoi kommunistii Bukhoro va Khorazm, tashkil yoftani Byuroi osiyoimiyonagii KM RKP((b) (4922) va muttahid namudani faoliyati iqtisodii respublikahoi Osiyoi Miyona baroi faroham ovardani zaminaho va tayyor kardani taini hududi milliyu davlatii resspulikahoi sovetii osiyoi miyona omilhoi halkunanda gardidand. Dar har yake az respublikahoi milli jam omadani khalqhoi zabonu urfu odatashon gunogun purra amali gardidani programmai millii KPSS-ro ba takhir meandokht. Maqsadi asosin taini hududi milliyu davlatii resspulikahoi sovetii osiyoi miyona az barpo kardani davlathoi millii soveti — resublikahoi mustaqili sovetii sosialisti va respublikayu viloyathoi avtonomi, poydor va mustahkam namudani osoishtagii purrai milli va hamkorii barodaronai bayni khalqhoi Osnyoi Miyona, barhamdihii aqibmonii khojagii qishloq, parokandagii khalqhoi Osiyoi Miyona va jalbkunin onho ba sokhtmoni puravji sosialisti, taraqqi dodani iqtisodiyoti sosialisti, tezonidani prosessi boloravii madaniyati shaklan milliyu mazmunan sosialisti, nazdikshavii Sovetho bo mehnatkashoni har yak millati Osiyoi Miyona, zarbai qati zadan ba millatchigii burjuazi va shovinizmi buzurgdavlati, baland bardoshtani khudshinosii sinfii mehnatkashon, musoidat namudan ba prosessi tashakkul va inkishofi millathoi sosialistii tojik, uzbek, turkman, qazoq, qirgiz va qaroqalpoq iborat budand. Plenumi KM PK Bukhoro (25 fevral 1924), Byuroi ijroiyai KM PK Khorazm (3 marti 1924), KM PK Turkiston (40 marti 1924) faoliyati ommaro baroi tashkili respublikahoi milli ba inobat girifta, aznavsozii hududiyu davlatii Osiyoi Miyonaro saloh donistand. Byuroi osiyoimiyonagii KM RKP(b) in tashabbusro maqul shumorida, ba tayyor kardani loihai on shuru namud. 12 iyuni 1924 Byuroi Siyosii KM RKP(b) qarori tarikhii «Dar borai taini hududi davlatii respublikahoi Osiyoi Miyona»-ro qabul kard, ki dar on taklifi tashkilothoi partiyavii Osiyoi Miyona oid ba taini hududi milliyu davlatii resspulikahoi sovetii osiyoi miyona maqul donista shud. Tobistoni 1924 kori tashviqotiyu fahmondadihi oid ba taini hududi milliyu davlatii resspulikahoi sovetii osiyoi miyona payvasta bo chorabinihoi asosii tashkiliyu khojagi (muayyan kardani sarhadhoi mamuriyu etnografi, bahisobgirii boygarihoi dakhldori taini hududi milliyu davlatii resspulikahoi sovetii osiyoi miyona va gayra) vusat yoft. In chorabiniho dar sharoiti muborizai tezu tundi ziddi unsurhon millatchigi va shovinisti meguzashtand. Boyhoyu ruhoniyoi hangomi taini hududi milliyu davlatii resspulikahoi sovetii osiyoi miyona kushish mekardand, ki otashi khusumati bayni millathoro afruzand. Millatchiyon mavqei panislomiyaro ishgol namuda, ba mavjudiyati millati yagonai turk istinod mekardand. Digar ideologhoi millatchigi barpo kardani «Uzbekistoni buzurg» va «Qazoqistonn buzurg»-ro talab menamudand. Partiya in kushishhoi maylonchiyoni millatchiro qatiyan mahkum kard. Qarori Byuroi osiyoimiyonagii KM RKP(b) (az 31 avgusti 1924) zarurati qatiyan rioya kardani prinsiphoi internasionalizmi proletariro hangomi guzaronidani taini hududi milliyu davlatii resspulikahoi sovetii osiyoi miyona takid namud. To sentyabri 1924 korhoi tayyori ba itmom rasidaid. Sessiyai favqulodai KIM-i RASS Turkiston (16 sentyabr), Sezdi 5-umi umumibukhoroii Sovetho (20 sentyabri) va Sezdi 5-umi Sovethoi Khorazm (29 oktyabr) dar borai taini hududi milliyu davlatii resspulikahoi sovetii osiyoi miyona qaror qabul kardand. 14 oktyabr 1924 Sessiyai 2-yumi KIM-i Umumirossiya dar borai aznav tashkilkunii RASS Turkiston ba vohidhoi alohidai avtonomi qaror qabul kard, ki 11 mai 1925 onro Sezdn 12-umi umumirossiyagii Sovetho maqul donist. 27 oktyabr 1924 Sessiyai 2-yumi KIM-i SSSR (davati 2) masalai taini hududi milliyu davlatii resspulikahoi sovetii osiyoi miyonaro muhokima namuda, tagkil kardani resdublikahoi navi sovetiro dar Osiyoi Miyona Maqul donist. Dar natija solhoi 1924—25 dar hududi sobiq respublikahoi Turkiston, Bukhoro va Khorazm RSS Uzbekiston va RSS Turkmaniston (27 oktyabri 1924), RASS Tojikiston dar hayati RSS Uzbakiston (14 oktyabri 1924), Viloyati Avtonomii (VA) Qaroqirgiz dar hayati RSFSR (14 oktyabri 1924; mak 1925 VA Qirgiziston nomida shud, fevrali 1920 ba RASS Qirgizistoi tabdil yoft) va Qaroqalpoqistoi (10 fevrali 1925) tashkil yoftand. Nohiyahoi qazoqiston RASS Turkiston ba hayati RASS Qazoqiston (to apreli 1925 RASS Qirgiziston nom dosht) hamroh karda shudand. Sezdi 3-yumi Sovethon SSSR 13 mai 12925 dar borai ba hayatn SSSR hamroh shudani RSS Turkmaniston va RSS Uzbakistoln qaror qabul namud. Minbad dar prosessi sokhtmoni sosialisti RSS Tojikiston (1929), RASS Qazoqiston va RASS Qirgiziston (1936) ba respublikahoi ittifoqi, va Qaroqalpoqiston ba RASS Qaroqalpoq (1932) dar hayati RSFSR (az 1936 dar hayati RSS Uzbakiston) tabdil yoftand. Dar natijai taini hududi milliyu davlatii resspulikahoi sovetii osiyoi miyona nohiyahoe, ki dar on tojikon, uzbekho, qazoqho, turkmanho, qaroqalpoqho va qirgizho mezistand to Revolyutsiyai Oktyabr ba tavri suni judo karda shuda budand, az nav ba ittihodhoi milliyu davlatii sovetii dakhldor hamroh gardidand. Taini hududi milliyu davlatii resspulikahoi sovetii osiyoi miyona va tashkil yoftani respublikahoi millii soveti galabai buzurgi siyosati Partiyai kommunisti buda, ba millatchigii burjuazi va shovinizmi buzurgdavlati zarbai halokatovar zad. Prosessi taini hududi milliyu davlatii resspulikahoi sovetii osiyoi miyona ba ishtirok kardani ommai mehnatkashi Osiyoi Miyona dar sokhtmoni soveti va halli muvaffaqiyatnoki vazifahoi sokhtmoni sosializm musoidat namud. Tashkil yoftani respublikahoi millii sovetii Osiyoi Miyona, ikhtiyoran dokhil shudani onho ba hayati SSSR dustii baynihamdigarii khalqhoi Osiyoi Miyona va dustii onhoro bo khalqi rus va khalqhoi digar mustahkam namud, baroi barham dodani aqibmonii iqtisodiyu madanii onho sharoiti musoid faroham ovard, hamchun millathoi sosialisti tashakkul yoftani onhoro tezonid. Taini hududi milliyu davlatii resspulikahoi sovetii osiyoi miyona tajribai tarikhii halli odilona va revolyusionii masalai milliro dar SSSR boy gardond.
Adabiyot Radjabov S. A., V. I. Lenin i sovetskaya nasionalnaya gosudarstvennost, Dushanbe, 1970. S.
L. Rajabov.