«ShAShMAQOM»

«ShAShMAQOM»  silsilai surudu ohanghoi klassikii tojik, ki dar yak nizomi muayyan murattab gardidaast. «Shashmaqom» merosi musiqii mardumi tojik buda, az shash maqom: «Buzurg», «Rost», .«Navo», «Dugoh», «Segoh» va «Iroq» iborat ast. Har maqom qismathoi sozi — «Mushkilot» va ovozi — «Nasr»-ro dar bar megirad. «Mushkilot» tanho tarzi ohangi buda, tavassuti sozhoi musiqi ijro meshavad va on az shaklhoi ohangi «Tasnif», «Tarje», «Gardun», «Mukhammas» va «Saqil» tarkib yoftaast. Qismati «Nasr», ki tanho tarzi ovozist, dar navbati khud shubaho dorad va in shubaho chun mavzuhoi aslii (asosii) dar maqomi mazkur shinokhta meshavand, Ogozi har maqom az pardai judogona buda, on niz lahni hamon maqom ba shumor meravad. Az in ru, kadom ohang va surudu taronae, ki nisbati on maqom ast, bo hamon lahn ogoz meyobad va sozhoi musiqi (makhsusan tanbur, ki sozi asosii maqomnavozi ba shumor meravad) ba tavri mukhtalif jur karda meshavand. Mas, baroi maqomhoi «Buzurg», «Duto» va «Iroq» juri tanbur ba tariqi zayl ast:

Baroi navokhtani maqomi «Rost» yo khud surudu ohanghoi on tanbur chunin jur meshavad:

Juri tanbur hangomi navokhtani maqomi «Navo».

Shubai yakumi qismati «Nasr»-i har maqom, mavzuhoi aslii maqomro dar bar megirad, ki az «Sarakhbor» cap shuda, bo «Ufar khotim» meyobad.

Shubai duyumi «Nasr» silsilai panjqisma buda, dar on mavzuhoi asli ba tarzi syuita, qismi asosiash «Savt» bo shaklhoi ohangii «Talqincha», «Qashqarcha», «Soqinoma» va «Ufar» ijro meshavand. Dar in mavrid mazmun va mundarijai matnu ohangho gunogun boshand ham, lahn va usuli doira (yane zarbot) az zarbi susti muassir («Talqincha») tadrijan ba zarbi shukhi mufarah («Ufar») tabdil meyoband, vale havoi asosii «Savt» dar hamai chor qism tagyir nameyobad.

– Dar «Shashmaqom» qismati seyum niz mavjud ast, ki on ba baze maqomho dakhl dorad va onro shubai seyumn «Nasr» niz guftan ravost. Chand asari alohida az qabili «Rok», «Bebokcha», «Sinakhurush» («Buzurg»), «Qalandari», «Samandari», «Oromijon» («Dugoh») va «Girya» («Segoh») muvofiqi alhon va usuli doira dokhil shudaand. Az in asarho tanho «Rok», «Oromijon» va «Girya» uslubi syuitavi dorand. Onho doroi mavzuhoi alohida buda, az jihati sokht va uslub asari mukammaland va chun asarhoi judogona ba okhiri shubai duyumi «Nasr» hamroh shudaand.

Dar «Shshmaqom» tanho maqomi «Iroq» yak shubai qismati «Nasr» dorad, ki on ham faqat az yak mavzui aslii «Muhayyar» iborat ast.

Gayr az in dar «Shashmaqom» namudhoi ohangii «Avji Turk», «Avji Dunasr», «Avji Miyona», «Zebopari» mavjudand, ki onhoro baroi tazyini ohangiyu taronavii maqomho istifoda mebarand (nig, niz «Avj»).

Shakli ohangii «Mugulcha» boshad, tanho dar maqomhoi «Buzurg», «Navo», «Dugoh» az «Segoh» vomekhurad. «Shashmaqom» dar asosi du sarchashma,— yake az ganjinai purbahoioi musiqii Sharqi Miyonai Duvodahmaqom» va digare tasnifoti hunarvaronu musiqidononi asrhoi miyona va okhirhoi on tashakkul yoftaast. Dar a-hoi 15 —17 hofizonu navozandagon va musiqidononi mashhur Ustod Huseyn, Saidahmadi Gijjaki, Alii Tanburi. Ustod Shohini Samarqandi, Sultonmuhammadi Udii Samarqandi, Gulom Shohi, Abdullohi Noyi, Boboi Istaravshani, Kavkabii Bukhoroi, Darveshalii Changi, Sayfnddini Gaznavi, Miraki Chaigii Bukhoroi va dig. asarhoi zyyodi musiqi ofaridand, ki dar inkishof va ravnadi sanati musiqii zamonashon mavqei muhim doshtand. Ofarndahoi in ustodon ba doirai «Duvozdahmaqom» dokhil nashuda berun az on shuhrat doshtand. Barobari in onho dar asosi asarhoi mukammali zamonashon khoh az sllsilai «Duvozdahmaqom» boshad) «amal»-u «peshrav»-ho, «naqsh»-u» savt»-ho ejod mekardand va yo sokhtu shakli asarhoro tagyir medodand, ki in sababi paydoishi  bisyor navovariho dar musiqi megardad. Roje ba musiqii zamonashon risolahoi musiqi talif menamudand, ki dar onho amaliya va nazariyai musiqi sabt megardad va az tarkibu sokhti ohangho darak medod. Dar a-hoi 17—18 acaphoi musiqii berun az doirai «Duvozdahmaqom khele ziyod shuda, tarkiboti doira tadrijan mekohid. Dar in miyon meboist doirai nave ba vujud oyad, ki surudu taronahoi berun az «Duvozdahmaqom»-ro dar bar girad va in albatta ba hunarvaronu musiqidononi a-hoi 17—18 vobasta bud. Dar natija, doirai «Duvozdahmaqom», «bishkast»-u ba joi on tadrijan doirai navu mukhtasar «Shashmaqom» tashakkul yoft. In tashakkul az a. 17 ogoz gardida, dar okh. a. 18 va avv. a. 19 anjom yoft va ba joi 114surudu ohangi doirai «Duvozdahmaqom» 252 ohangu taronai «Shashmaqom» ba vujud omad. Mavzuhoi aslii «Shashmaqom» az «Duvozdahmaqom» girifta shudaand, ki onho dar shakli ivaz namudani mavqe faroham omadaand va bazeashon az in siloila aftida chun asarhoi alohida dar bayni hunarvaron sayr kardaand.

Chande az onho «Nayrez», «Bayoti Kurd», «Shahnoz», «Buslik» («Busalik») va g. to hol mamuland. Ba tarkibi «Shashmaqom» shaklhoi ohangi daromadand, ki onro gani va purobu rang gardonidaand. In shaklhoi ohangi chun «Talqincha», «Qashqarcha» (ba ananai musiqii uyguri shabohat dorad), «Soqinoma» (matnu ohangash ba soqiyon mansub ast) va «Ufar» (ohangi raqsi) silsilai syutavii «Shashmaqom»-ro ba vujud ovardand.

Baze ohangu taronahoi «Shashmaqom» («Mukhammas», «Saqil», «Ufar», «Chanbar») dar «Duvozdahmaqom» chun vazn va usuli ohangi istifoda meshudand.

Dar a-hoi 18—19 roje ba «Shashmaqom»  bisyor risolahoi musiqi talif shudaand, ki «Risolai «Shashmaqom»-i Musokhojai Turkistoni (1884) az jumlai onhost. In asar doir ba tarkib va sokhti «Shashmaqom» malumoti mufid dorad. Hunarvaron va musiqidononi barjastai a. 19 va avv. a. 20-i tojik Kalkhoti Vorukh, Mirzo Otakhoni Tanburi, Otajaloli Khojikhoni Chorjui, Otagiyos, Mirzonazrulloi Tanburi, Azizov Shodi, Domullohalim Ibodov, Levi Bobokhonov, Hojiabdulaziz, Sodirkhon Bobosharifov, Umar Hofiz, Mullo Tuychi Toshmuhammadov az buzurgtarin ustodoni «Shashmaqom» budand, ki tavvssuti onho «Shashmaqom» to mo rasidaast.

S-hoi 50—60         «Shashmqom»-ro Boboqul Fayzulloev, Shohnazar Sohibov va Fazliddin Shahoov ba nota giriftand, ki dar qadii 5 jild ba tab rasid. Gayri in ba kumaki in ustodon «Shashmaqom» ba navori magnitofon sabt gardid, ki onro saroyandagoni khushsaliqa A. Boboqulov, B. Ishoqova, B. Niyozov, A. Solehov, N. Toshtemirov, navozandagoni mumtoz N. Shoulov, Ya. Ch. Bobodustov, D. Muminshoev, A. Aminov, A. Hasanov va ansambli maqomkhonon ijro kardaand.

Nuskhaya navor dar fondi tilloii Arkhivi davlatii PSS Tojikiston mahfuz ast. I. Rahimov.