ETNOGRAFIYa

ETNOGRAFIYa (az yun. ethnos — qabila, khalq va …grafil), fanni jamiyatist, ki khalqhoyu guruhhoi etniki, tarikhi paydoishi onho (etnogenez), tarzi zindagi va munosibathoi tarikhiyu madanii onhoro meomuzad. E. hamchun ilm dar a. 19 ba vuud omadaast.

Galabai Rev. Oktyabr dar inkishofi minbadai E. sahifai nav kushod. Solhoi avvali Hokimiyati Soveti dar Leningrad va Moskva baroi tadqiqi hamatarafai E. markazhoi kaloni ilmi (mas., s. 1917 Komissiya oid ba omuzishi hayati etnikii khalqhoi Rossiya va mamlakathoi hamsoya, s, 1930 dar zaminai on In-ti omuzishi khalqhoi SSSR tashkil shud), s. 1926 j. «Etnografiya» (az 1931 «Sovetskaya etnografiya») tasis yoftand, ki onho ahamiyati kaloni ilmi doshtand. S. 1933 dar Leningrad In-ti antropologiya, arkheologiya va etnografiya tashkil shud, ki on s. 1937 ba In-ti etnografiyai AF SSSR tabdil yoft.

Nashri asarhoi kalonhajm, az jumla «Narodi mira» («Khalqhoi jahon», 13 d., 18 kitob, zeri tahriri S, P. Tolstov), «Ocherki obshey etnografii» («Ocherkhoi etnografiyai umumi», j. 1—5, 1957—69) yake az korhoi jambastii etnografhoi soveti meboshad.

Dar Ittifoqi Soveti In-ti etnografiyai AF SSSR ba nomi N. N. Miklukho-Maklay, un-tho, muzeyho tadqiqoti ilmii etnografi mebarand. S. 1948 dar YuNESKO Ittifoqi baynalkhalqii antropologho va etnografho tasis yoft.

Inkishofi E. dar Tojikiston. Malumothoi qadimi etnografi doir ba ajdodi tojikon dar osori muarrikhoni yunoniyu khitoi va «Hujjathoi Qalai Mug» duchor meoyand. Badi tashkili davlati Somoniyon va hamchun khalqiyat tashakkul yoftani tojikon (a. 10) roje ba etnogenez, tarzi zindagi, hayoti moddiyu manavii onho materialhoi farovon gird ovarda shudand. Dar a-hoi 9—10 asarhoi Abubakri Narshakhi («Tarikhi Bukhoro»), «Hudud-ul-Olam», Abulqosim Firdavsi («Shohnoma»), Abualii Sino («Al-Qonun fi-t-tibb»), Tabari, Balozuri, Istakhri, Ibni Havqal, Muqaddasi, Yaqubi talif gardidand, ki dar onho malumothoi etnografi doir ba tojikon khele ziyodand.

Dar a-hoi 11—12 Aburayhoni Beruni («Osor-ul-boqiya»), Abulfazli Bayhaqi» («Tarikhi Masudi»), Nosiri Khisrav («Safarnoma»), Umari Khayyom («Navruznoma») doir ba madaniyati moddi (iqomatgoh, saru libos, khurok), munosibathoi oilavi, urfu odat, idhoi khalqi (Mehrgon, Sada, Navruz) va g. malumothoi ziyod dodaand.

Materialhoi farovoni etnografi dar ahdi Temuriyon (a-hoi 14—15) beshtar ba nazar merasand. Az osori in davra asarhoi Hofizi Abru («Zubdat-ut-tavorikh»), Abdurrazzoqi Samarqandi («Matla-us-sadayn va majma-ul-bahrayn»), Abuishoqi Atima («Kanz-ul-ishtiho», «Muazaffar va Bugro», «Mojaroi birinj va ugro») va g. beshtar jolibi diqqatand.

Dar a-hoi 16—18 yak qator muarrikhon, shoironu navisandagoni mahalli (Bobur, Vosifi, Hofizi Tanishi Bukhoroi, Sayidoi Nasafi) va sayyodoni evropoi (A. Jenkinson, F. Beneveni, F, Efremov, I. Khokhlov) dar osoru khotirahoi khud mashguliyat (dehqoni, hunarmandi), urfu odat, tarzi zindagi, madaniyati moddi va manaviro vase tasvir namudaand. Dar in davra munosibathoi tijoratii Osiyoi Miyona va Rossiya rivoj yoftand. Tanho dar a. 17 az amironi Bukhoro ba Rossiya 16 saforat, az Moskva ba Bukhoro 5 saforat firistoda shudand. Safironi rus ba gayr az muqarrar namudani aloqahoi tijorati, inchunin ba girdovarii materialho doir ba hayoti iqtisodiyu ijtimoi, madaniyati moddiyu manavii aholii in sarzamin, az jumla tojikon mashgul shudand.

Dar okh. a. 18— ibt, a. 19 sayyohon (I. Muravil, T. S. Burpashev va dig.) asarhoi kharakteri etnografi doshta navishtand.

Badi ba Rossiya hamroh karda shudani Osiyoi Miyona omuzishi muntazam va hamatarafai in kishvar cap shud. S-hoi 70—80 a. 19 olimoni rus doir ba etnografiyai khalqhoi Osiyoi Miyona (hayati etniki, antropologiya, tabiat, iqomatgoh, munosibathoi oilavi, asbobi ruzgor, dehqoni, hunarmandi va g.) materialho gird ovardand. S. 1870 dar Samarqand, Bukhoroi Sharqi va vodii Fargona ekspedisiyahoi etnografi tashkil karda shudand.

Tadqiqi ilmii etnografiyai Tojikiston tanho badi galabai Rev. Kab. Sos. Oktyabr ogoz yoft. S. 1921 yak guruh etnografho bo sardorii M. S. Andreev dar vil. Samarqand oid ba marosimhoi dinii tojikonu uzbekho malumothoi muhim gird ovardand.

Tadqiqoti bevositai etnografi s. 1934 az tarafi kormandoni sektori tarikhu zabonshinosii Bazai tojikistonii AF SSSR ogoz yoft. Sektor ekspedisiyaho tashkil namud, ki dar onho olimon M. S. Andreev, K. A. Kislyakov, E. M. Peshereva ishtirok kardand.

Etnografhoi Tojikiston az s. 1948 ba tahqiqi hamatarafai etnografii tamomi hududi respublika shuru kardand. Az rui programmai yagona omukhtani aholii respublika imkoniyat dod, ki doir ba madaniyat va tarzi zindagii onho malumoti muhim gird ovarda, umummit va khususiyathoi farqkunandai tojikoni nohiyahoi kuhistonu vodianid, sarhadhoi nohiyahoi etnografi muayyan karda shavand. S-hoi 1948—49 rayonhoi vil. Kulob, minbad Qaroteginu Darvoz (1952—57), boloobi Zarafshon (1958—61), joi GES-i Norak (1963—66, 1969) tadqiq karda shudand. Dar natija yak qator asardhi kalonhajmi «Tojikoni Qarotegin va Darvoz» (3 kitob), «Madaniyati moddii tojikoni boloobi Zarafshon» va g. nashr gardidand.

Az s. 1959 etnografhoi Tojikiston yakjoya bo khodimoni ilmii In-ti etnografii ba nomi I. N. Miklukho-Maklai AF SSSR «Atlasi tarikhiyu etnografii Osiyoi Miyonayu Qazoqiston», kharitahoi mahalhoi pahnshavii namudhoi gunoguni madaniyati moddi va manavii tojikonro tartib medihand. Onho inchunin dar mavzui «Oid ba tarikhi tashakkul yoftani aholii Tojikiston va guruhhoi eronii berun az hududi on, madaniyat va tarzi zindagii guruhhoi alohidai tojikon-yagnobho, tojikoni Varzob, Qaratog, Fayzobod tadqiqoti ilmi mebarand. Az tarafi kormandoni sektori etnografiya va tarikhi madaniyat yak qator monografiyaho albomho, ba monandi «Dehqonii  tojikoni havzai d. Khingob dar davrai torevolyusioni» (M. Rahimov, 1957), «Madaniyati moddi» mastchohiyon to va badi ba zaminhoi navkoram muhojir shudani onho» (M. A. Homidjonova, 1965), «Khojagii qishloqi tojikoni rayoni Leninobodi RSS Tojikiston to Revolyusiyai Oktyabr» (N. N. Ershov, 1966), «Albomi libosi khalqii tojikon» (N. N. Ershov va 3. A. Shirokova, 1968), «Deha va iqomatgohi tojikoni boloobi Zarafshon» (A. Davidov, 1970), «Libosi zanoni tojiki kuhistoni Tojikiston» (3. A. Shirokova, 1971), «Nikoh va tuy» aholii Khujand dar davrai nav» (X. R. Eshonqulov, 1972), «Dehqonii tojikoni Vakhon va Ishkoshim (garbi Pomir) dar a. XIX— ibtidoi a. XX» (Ocherki tarikhiyu etnografi, I. Muhiddinov, 1975) nashr shudand.

Etnografho (A. K. Pisarchik) arkhivi M. S. Andreevro ba nashr tayyor karda istodaand. To imruz «Tojikoni vodii Khuf» (iborat az du kitob), «Materialho doir ba etnografiyai Yagnob», «Arki Bukhoro» barin asarhoi M. S. Andreev nashr shudand. Dar UDT (M. R. Rahimov) va In-ti davlatii pedagogii Leninobod (N. O. Tursunov, U. Jahonov) niz tadqiqoti ilmi burda meshavad. Sektori etnografiyai In-ti tarikhi AF RSS Toj., UDT, Muzeyi respublikavii tarikhu kishvarshinosi va sanati tasviri, muzeyhoi vil-hoi Leninobod, Kulob va Khorug ba girdovarii kolleksiyahoi etnografi mashguland.

Ad.: Polyakov S. P., Istoricheskaya etnografiya Sredney Azii i Kazakhstana, M., 1980.    A. Valiev.