MADANIYaT

Madaniyat – kalimai arabi buda, darajai muayyani inkishofi tarikhii jamiyat, ki dar namud va shaklhoi tashkili hayot va faoliyati odamon, inchunin dar sarvathoi moddi va manavii ofaridai onho ifoda yoftaast. Mafhumi Madaniyat baroi tavsifi darajai moddi va manavii inkishofi davrahoi muayyani tarikhi, formasiyai jamiyatiyu iqtisodi, khalqiyat va millathoi konkretii jamiyati (mas., Madaniyati atiqa, Madaniyati sosialisti), inchunin sohahoi makhsusi faoliyat yo hayot (Madaniyati mehnat, Madaniyati badei, Madaniyati maishi) istifoda meshavad. Dar manoi tangtar istilohi «Madaniyat»-ro tanho ba doirai hayoti manavii odamon nisbat medihand.

Nazariyahoi tomarksisti va gayrimarksistii Madaniyat dar ibtido mafhumi Madaniyat manoi tasiri maqsadnoki odam ba tabiat (korkardi zamin va g.), inchunin tarbiya va talimi khudi odamro dosht. Dar asrhoi miyona Madaniyat kamoloti shakhsi, alalkhusus takomuli dinii shakhsro ifoda mekard. Dar davrai Ehyo takomuli Madaniyat gufta ba ideali gumanisti (bad maorifparvari) muvofiq omadani atvoru amoli insonro mefahmidand.

Falsafai burjuazii tomarksisti Madaniyatro ba shaklhoi manavi va siyosi inkishofi jamiyat va odam, ki dar ilm, sanat, akhloq, din va shaklhoi idorai davlati zohir meshavand, ayniyat medod. Az in sabab maorifparvaroni asri 18 Fransiya (Volter, A. Tyurgo, J. A. Kondorso) mazmuni jarayoni madaniyu tarikhiro az inkishofi «aqli» inson iborat medonistand. Dar barobari in dar doirai maorifparvari «tanqidi» Madaniyat va tamaddun (J. J. Russo) paydo shud. In tamoyulro falsafai klassikii nemis davom doda, ziddiyathoi tamadduni burjuaziro ba tavri nazariyavi shaph dod. Iloji az in vaziyati ziddiyatnok khalos shudanro faylasufoni nemis dar doirai «ruh», dar doirai shuuri akhloqi (I. Kant), estetiki (F. Shiller, romantikho) yo falsafi (G. Gegel) . mejustand. Madaniyat az in nuqtai nazar, hamchun sohai «ozodii manavii» odam ast, ki az doirai mavjudiyati tabii va ijtimoi berun buda, ba maqsadhoi empiriki va talaboti vay vobasta nest. Mohiyati tamomi evolyusiyai madaniyu tarikhii insoniyat ba dast ovardani in ozodi ast.

Dar okhiri asri 19— ibtidoi asri 20 dar zeri tasiri neokantchigi Madaniyat gufta sistemai makhsusi sarvat va ideyakhoro menomidand, ki az rui mavqe dar hayot va tashkili jamiyat az yakdigar farq mekardand. Nazariyai yagonagii khati evolyusionii Madaniyatro namoyandagoni falsafai hayot niz tanqid kardaand, ki Madaniyat va tamaddunro (hamchui zinai okhirini inkishofi Jamiyati muayyan) ba yakdigar muqobil meguzoshtand. Az seyaki okhiri asri 19 omuzishi Madaniyat dar doirai antropologiya va etnografiya inkishof yoft.

Dar sharoiti hozirai peshrafti ilmiyu tekhniki va tezutundshudani ziddiyathoi jamiyati kapitalisti, dar sharoiti hamzistii du sistemai ijtimoi va ba arsai progressi tarikhi qadam mondani khalqhoi Osiyo, Afrika va Amerikai Lotini bisyor sotsiolog va madaniyatshinoshoi burjuazi ba khulosae omadand, ki tatbiqi muttasili goyahoi Madaniyati yagona imkonpazir ast. In aqida dar nazariyahoi polisentrizm, ziddiyati qadimii Garbu Sharq va g. zohir meshavad, ki qonuniyathoi umumii inkishofi jamiyatro inkor mekunand.

Nazariyai marksisti-leninii Madaniyat Nazariyai marksistii Madaniyat, ki ba talimothoi burjuazi zid ast, ba nuqtahoi prinsionalii materializmi tarikhi asos yoftaast. Az nuqtai nazari marksizm-leninizm Madaniyat tavsifi makhsusi jamiyat buda, zinai inkishofi tarikhii insoniyatro, ki az rui munosibati odam ba tabiat va jamiyat muayyan megardad, ifoda mekunad. Binobar in Madaniyat ifodai makhsusi yagonagii odamiyat bo tabiat va jamiyat, tavsifi quvvahoi ejodi va imkoniyathoi shakhs ast. Madaniyat na tanho natijahoi predmetii faoliyati odamon (moshinho, inshoothoi tekhniki, natijahoi marifat, asarhoi sanat, normahoi marifat, normahoi huquq akhloq va g.), balki quvva va imkoniyathoi subektivii odam (donish va mahorat, malakai istehsoli va kasbi, darajai inkishofi aqli, estetiki va akhloqi, jahonbini, tarz va shaklhoi muomilai kollektivi va jamiyatii odamon)-ro niz dar bar megirad,

Vobasta ba se namudi asosii faoliyati odamon — moddi, siyosi va manavi Madaniyatro ba Madaniyati moddi, Madaniyati siyosi va Madaniyati manavi taqsim mekunand. Madaniyati moddi tamomi sohai faoliyati moddi va natijahoi on (oloti mehnat, manzil, lavozimoti harruza, libos, vositahoi naqliyotu aloqa va g.)-ro dar bar megirad.

Madaniyati siyosi sohai munosibathoi ijtimoiyu siyosi va natijahoi on (darajai faolii siyosi, az tarafi sinfi revolyusioni az khud karda shudani qonuniyathoi obektivin inkishofi jamiyat va mahorati rohbarii siyosii on ba omma va g.)-ro dar bar megirad. Madaniyati manavi sohai shuur va faoliyati manavi (marifat, akhloq, tarbiya va maorif, falsafa, etika, estetika, ilm, sanat, adabiyot, asotir, din)-ro dar bar megirad. Nazariyai marksistii Madaniyat ba yagonagii uzvii Madaniyati moddi, siyosi va manavi asos yoftaast.

Asoshoi moddii Madaniyat dar inkishofi on roli halkunanda mebozand. V. I. Lenin qayd karda bud, ki «…madaniyat har qadar kharob karda shavad ham — onro az hayoti tarikhi khat zada partoftan mumkin nest… In yo on qismi in madaniyatro, in yo on boqimondai moddii onro az miyon bardoshtan mumkin nest, faqat az nav barqaror kardani on dushvor meshavad» (Asarho, jildi 27, sahifai 125). Har yak formasiyai jamiyatiyu iqtisodi Madaniyati ba khud khos dorad. Vobasta ba ivazi formasiyahoi jamiyatiyu iqtisodi khelhoi Madaniyat tagiyr meyoband, ammo in manoi kanda shudani inkishofi Madaniyat, nest kardani Madaniyati kuhna, dast kashidan az meros va anahoi madaniro nadorad, zero har yak formasiyai nav zaruratan komyobihoi madanii peshinaro meros va sistemai navi munosibathoi jamiyatiro dar bar megirad.

Madaniyat zuhuroti umumiinsoni va sinfist. Baroi formasiyahoi antagonisti stikhiyavist va nobarobarii jarayoni madaniyu tarikhi khos ast. Madaniyati sinfi hukmron faoliyati manavii ommaro past mezanad, ammo mahz hamin faoliyat mazmuni obektivii umumiinsonii bisyor komyobihoi muhimtarini har yak Madaniyati milliro muayyan mekunad. Sinfhoi khukmron kushish mekunand, ki ba dushi omma «madaniyati ommavii» soddaro bor kunand. Dar ayni hol dar qatori Madaniyati sinfi hukmron dar sharoiti kapitalizm Madaniyati nav dar shakli unsurhoi demokrati va sosialisti ba miyon meoyad. «Dar har yak madaniyati milli unsurhoi loaqal inkishofnayoftai madaniyati demokrati va sosialisti mavjudand, zero dar har yak millat ommai mehnatkash va istismorshavanda hast, ki sharoiti zindagonii vay noguzir ideologiyai demokrati va sosialistiro ba vujud meovarad» (Lenin V. I., Asarho, jildi 20, sahifai 8).

Galabai revolyutsiyai sosialisti tabadduloti kulliro dar inkishofi jamiyat va Madaniyati on ba amal meorad. Dar rafti revolyusiyai madanii sosialisti Madaniyati sosialisti tashkil va mustahkam meshavad. Khususiyathoi asosii Madaniyati manavii sosialisti, ki onhoro shaklhoi navi munosibathoi jamiyati va jahonbinii marksisti-lenini muayyan menamoyad, chuninand: khalqiyat, goyanoki va partiyaviyati kommunisti, kollektivizm va gumanizmi sosialisti, mutobiqati manavii internasionalizm va vatandustii sosialisti.

Maqsadi muhimtarini Madaniyati sosialisti — tashakkuli odami nav, tabdili jahonbinii marksisti-lenini ba etiqodi har yak azoi jamiyat, dar u tarbiya kardani sifathoi balandi akhloqi, boy gardonidani olami manavii u meboshad.

Tajribai SSSR — davlati sermillati sosialisti namunai barjastai inkishofi Madaniyati sosialisti dar sharoiti tasiri mutaqobili Madaniyathoi milli ast. Madaniyati yagonai sovetii sosialisti, ki dar davrai mavjudiyati SSSR tashkil yoftaast, jihathoi mufid va ananahoi Madaniyati har yak khalqi SSSR-ro dar bar megirad, har yak Madaniyati millii soveti na tanho ba merosi madanii khud takya mekunad, balki az hisobi komyobihoi Madaniyati khalqhoi digar niz boy megardad. Prosessi purzurshudaistodai tasiri mutaqobili Madaniyati millii sosialisti ba afzoishi jihathoi internasionalii har yak Madaniyati milli yori merasonad. Hamin tavr, dar zamoni sosializm Madaniyat mazmunan sosialisti, shaklan milli va ruhan internasionalisti buda, boigarii manavii hamai khalqhoi SSSR ast. Nazdikshavii bosurati Madaniyathoi milli jarayoni peshqadami obektivist. Madaniyati sosialisti timsoli Madaniyati manavii umumijahonii jamiyati kommunisti buda, khususiyati umumiinsoni dorad. «Madaniyati kommunizm, ki tamomi behtarni chizhoi bavujudovardai madaniyati jahoniro dar khud mujassam karda va inkishof medihad, dar taraqqii madanii insoniyat darajai navi oli meshavad».

Ad.: Lenin V. I.. Mulohizahoi tanqidi oid ba masalai milli, Asarho, jildi- 20; hamon mual.. Dar borai madaniyati proletari, Asarho, jildi- 31; hamon mual., Dar osrai kooperasiya. Asarho, jildi- 33; Programmai KPSS, D., 1962; Kim M. P., Kommunizm i kultura, M., 1961; Kommunizm i kultura, M., 1966; Kovalev S. M., Sosializm i kulturnoe nasledie,

M 1067; M e j u e v V. M., O ponyatii «kultura». M., 1968; hamon mual.. Kultura i istoriya. M., 1978; Bogolyubov E. V., Kultura i obshestvo, M., 1978; Kultura razvitogo sosializma, M.. 1978.