SEZDHOI SOVETHOI TURKISTON

SEZDHOI SOVETHOI TURKISTON, Sezdi 1-umi (Sezdi 1- umi kishvarii Sovethoi deputathoi korgaron va soldatho) 7—15 aprel 1917 dar Toshkent barpo gardid. Dar sezd aksariyatro menshevikonu eserho tashkil mekardand, binobar in dar borai bovari ba Hukumati muvaqqati qaror qabul gardid. Dar sezd murosokoroni eseru menshevikon talab kardand, ki Sovetho bo vazifai nazorat qanoat namuda, ba korhoi hukumat dakholat nakunand. Aksariyati eseronu menshevikho ba tarafdorii davom dodani jangi imperialisti, ziddi jori namudani ruzi kori 8-soata va nazorati korgari dar korkhonaho baromadand. Sezd hanchunin qarorhoi Hukumati muvaqqatiro dar borai mavquf guzoshtani halli masalai agrari to davati Majlisi muassisoni umumirossiyagi, dar borai nadodani mukhtoriyat ba Turkiston maqulshumorid. Sezd Soveti deputathoi korgaronu soldathoro kishvarro intikhob kard, ki dar on menshevikonu eserho aksariyatro tashkil medod.

Sezdi 2-yum (Sezdi 2-yumi kishvarii Sovethoi deputathoi korgaron va soldatho) 30 seyatyabr—10 oktyabri 1917 dar Toshkent barpo gardid.  Dar on 97 vakilishtirok dosht. Ruznomai sezd: Voqeahoi sentyabri dar Toshkent; Intikhobi Soveti kishvari; Tashkili hokimiyati kishvari; Intikhobi vakiloni Majlisi muasison.

Menshevikon Soveti Toshkentro aybdor kardani shudand, ki guyo hokimiyatro gayriqonuni ba dast girifta boshad. Bolshevikon bar ziddi in davoi menshevikonu eserho baromadand va muvaffaq shudand, ki rezolyusiyai menshevikon dar sezd muhokima shavad. Dar natija eserhoyu menshevikon az kori sezd norozi shuda, onro tark kardand. Dar sezd 50 vakili Toshkenti revolyusioni mondand. Sezd taklif namud, ki baroi intikhobi Soveti kishvarii deputathoi korgaron, soldatho va dehqonon kopferensiyahoi viloyati davat karda shavand.

Sezdi 3-yum (Sezdi 3-yumi kishvarii Sovethoi deputathoi korgaronu soldatho) 15—22 noyabr 1917 dar Toshkent barpo gardid. Dar on 114 vakilishtirokdosht. SezdHokimiyatiSovetirodarTurkistonelonnamuda, SovetiKomissaroniKhalq (SKKh)-ikishvariTurkistonrointikhobkard. SezddarruziduyumikorashbosezdikishvariiSovethoideputathoidehqononyakshud. Dar rezolyusiyai makhsus doir ba tashkili hokimiyat dar mahalho qayd karda meshud, ki hokimiyat dar mahalho ba ikhtiyori Sovethoi deputathoi korgaron, soldathoyu dehqonogo va Sovethoi deputathoi musulmonon guzarad. Sezd dar mahalhoi kishvar az nav intikhob kardand. Sovethoro zarur shumorida, ba in munosibat guzaronidani sezdhoi sovethoi deputathoi korgaron, soldatho va dehqonon, inchunin sezdhoi viloyatiiSovethoi deputathoi musulmononro taklif kard.

A. Qodirov, Sh. Jalilov.

Sezdi 4-um (Sezdi 4-umifavqulodai kishvarii Sovethoi deputathoi korgaron va soldatho) 19— 26 yanvari 1918 dar Toshkent barpo gardid. Dar on 144 vakil ishtirok dosht. Ruznomai sezd: Maruzai SovetiKomissaroniKhalq; Dar borai avtonomiyai Turkiston; Masalai dar mahalho tashkil kardani hokimiyat; Dar borai vaziyati moliyavii Sovetho; Masalai barham dodani bekorie, ki dar natijai az safi armiya javob shudani odamon ba amal omadaast; Dar borai vaziyati siyosi va gayra. Dar maruza oid ba koriSovetiKomissaroniKhalq va muzokirai vakilon natijan korhoi 2-mohai badi Sezdi 3-yumi kishvarii Sovetho jambast karda shud. Tashkili avtonomiyai Turkistoi yake az masalahoi markazii Sezd bud. Sezd bo vujudimuqobilatisakhtikontrrevolyusioneronimaydaburjuazi, kibatashkiliavtonomiyai soveti zid baromada, barham dodani Sovetho va bo organhoi khudidorakunii munisipali ivaz namudani onhoro talab mekardand, revolyusiyai bolshevikonro qabul namud. Dar in rezolyusiya qayd karda meshud, ki hokimiyati haqiqi tanho hokimiyati Savethoi deputathoi korgaron, soldatho, dehqonon va korgaroni musulmon meboshad. Sezd dekreti millikunonii zaminro tasdiq kard. Sezd organhoi rohbarikunandai Resspublikai Avtonomii Soveti Sotsialistii Turkistonro intikhob namud.

Sezdi 5-um (Sezdi 5-umi umumiturkistonii Sovetho) 20 aprel —1 mayi 1918 dar Toshkent barpo gardid. Dar on 243 vakil ishtirok dosht, ki 50 nafarashon namoyandagoni millathoi mahalli budand. Ruznomai sezd: Maruzahoi komissaroni khalqi (Dar borai millikunonii sanoat, dar borai muboriza bo gurusnagi, bekori, kasalihoi siroyatkunanda va jinoyatkori, dar borai vaziyati Armiyai Surkh, dar borai aznavsozii komitethoi zaminu ob); Vaziyati jori; Dar borai aznavsozii hokimiyat dar kishvari Turkiston.

Sezd ba masalahoi millikunonii sanoat, siyosati milli, sokhtmoni harbi, vaziyati khurokvori dar Turkiston, kor dar dehot, mustahkam namudani Sovethoi mahallii mehnatkashon va gayra diqqati kalon dod.

Sezd muvofiqi nishondodhoi V. I. Lenin va khohishi khalqhoero, ki dar yak oilai barodaronai khalqhoi RSFSR zindagi va kor kardan mekhostand, ba nazari etibor girifta, 30 aprel tasis yoftani Resspublikai Avtonomii Soveti Sotsialistii Turkistonro dar hayati RSFSR elon, Nizomnomai oid ba avtonomiyaro tasdiq, organhoi rohbarikunandai Resspublikai Avtonomii Soveti Sotsialistii Turkistonro intikhob namud.

M. Iskandarov.

Sezdi 6-u m (Sezdi 6-umi favqulodai Sovethoi Respulikahoi Avtonomii Soveti Sotsialistii Turkiston)

5—14 oktyabri 1918 dar Toshkent barpo gardid. Dar on 439 vakil ishtirok dosht. Ruznomai sezd: Masalahoi mudofiai respublika; Mustahkam kardani Hokimiyati Soveti; Qabuli Konstitusiyai Respulikahoi Avtonomii Soveti Sotsialistii Turkiston Turkiston. Sezd masalai harbiro muhokima karda, rezolyusiya qabul namud, ki dar on purqudrat kardani Armiyai Surkh, ba safi on jalb namudani behtarin namoyandagonn millathoi mahalli va gayra zikr yofta bud. Sezd KonstitusiyaiRespulikahoi Avtonomii Soveti SotsialistiiTurkistonro muhokima va qabul kard. Dar majlisi khotimavi sezd masalai dar Fronti Ashqobod tashkil dodani shtabi siyosiro muhokima kard. Sezd organhoi rohbarikunandai Respulikahoi Avtonomii Soveti Sotsialistii Turkistonro intikhob namud.

Sezdi 7-um (Sezdi 7-umi favquloddai Sovethoi Respulikahoi Avtonomii Soveti Sotsialistii Turkiston) 7—31 marti 1919 dar Toshkent barpo gardid. Dar on 245 vakil ishtirok dosht. Ruznomai sezd: Vaziyati iqtisodii respublika; Siyosati moliyavi; Hisobothoi Komiteti Ijroiyai Markazi va OKKh. Sezd vaziyati moliyavii respublikaro muhokima namuda, oid ba tashkili komitethoi kambagalon va komiteti obu zamin, tamini kambagalon bo tukhmiyu khurokvori qarorho qabul karda, chorahoi konkreti andeshid. Majlishoi seksiyahoi millii sezd masalai basokhtmoni soveti jalb namudani mehnatkashoni millathoi mahalliro muhokima namudand. Sezd organhoi rohbarikunandai Respulikahoi Avtonomii Soveti Sotsialistii Turkistonro intikhob namud.

Sezdi 8-u m (Sezdi 8-umi Sovethoi Respulikahoi Avtonomii Soveti Sotsialistii Turkiston) 6 sentyabr— 3 oktyabri 1919 dar Toshkent barpo gardid. Dar on 232 vakil ishtirok dosht. Sezd masalahoi mustahkam namudani organhoi Hokimiyati Soveti va Armiyai Surkhro muhokima kard. Bo maqsadi sust kardani Hokimiyati Soveti millatchiyon dar sezd masala ba myayon guzoshtand, ki Okrugi KKhujand ba sovethoi mudofia, iqtisodi va madaniyatu maorif ivaz karda shavad. Baraksi in bolshevikon gondodhoidirektivviKomiteti MarkaziRKP(b)-roaz 19 iyuli 1919 barohbarigirifta, darsezdqarori doir ba mustahkam namudani organhoi Hokimiyati Sovetn va Armiyai Surkh ba kori rohbaryai dashlati jalb namudani mehnatkashoni mahalliro tasdiq kunondand, ki on marhilai navi amali shudani siyosati leninii milli dar Osiyoi Miyona bud.

Sezdi 9-um (Sezdi 9-umi Sovethoi RASS Turkiston) 19—25 sentyabri 1920 dar Toshkent barpo gardid. Dar on 211 vakil ishtirok dosht. Sezd muvofiqi nishondodhoi Komiteti Markazii RKP(b) va V. I. Leyain rohhoi tatbiqi siyosati millii Partiyai Kommunistiro dar Turkiston muayyan namud. Sezd makhsus qayd namud, ki ba kori rohbarii davlati mehnatkashoni millathoi mahalli vase jalb karda shavand. Sezd faoliyati judoiandozii nasionalikunonhoro mahkum karda, izhor namud, ki aloqahoi iqtisodi, siyosi, madaniyu harbiro bo RSFSR mustahkam boyad kard. Sezd Konstitusiyai navi Respublikai Avtonomii Soveti Sosialistii Turkistonro tasdiq namud.

Sezdi 10-u m (Sezdi 10-umi Sovethoi Respublikai Avtonomii Soveti Sosialistii Turkistoya) 21—25 avgusti 1921 dar Toshkent barpo gardid. Dar on 362 vakil ishtirok dosht. Sezd masalahoi hisoboti hukumati Respublikai Avtonomii Soveti Sosialistii Turkiston, jori namudani tarzhoi navi rohbari basanoat, siyosati zamin, chorahoi baland bardoshtani khojagii qishloq va gayraro muhokima kard.

Sezdi 11-um (Sezdi 11-umi Sovethoi Respublikai Avtonomii Soveti Sosialistii Turkioton) 2—6 dekabri 1922 dar Toshkent barpo gardid. Dar on 278 vakil ishtirok dosht. Ruznomai sezd: Hisobothoi Komiteti Ijroiyai Markazi, OKKh va Soveti iqtisodii Sovethoi Respublikai Avtonomii Soveti Sosialistii Turkiston; Tashkili maorifi khalq va sistemai sudi; Maruzai komissiyai markazii yori ba Armiyai Surkh. Sezd rohi peshgiriftai KIM va SKKh-i Sovethoi Respublikai Avtonomii Soveti Sosialistii Turkistonro dar sohai siyosati milli, muhofizati khojagi va islohoti zamin durust shumorida, doir ba behtar namudani vaziyati siyosii Turkiston, tamoman barham zadani bosmachigi, vazifahoi minbad baland bardoshtani khojagi va madaniyat tadbirho andeshid. Sezd organhoi rohbarikunandai Sovethoi Respublikai Avtonomii Soveti Sosialistii Turkistonro intikhob namud.

Sezdi 12-um (Sezdi 12-umi Sovethoi Sovethoi Respublikai Avtonomii Soveti Sosialistii Turkiston) 1—8 yanvari 1924 dar Toshkent barpo gardid. Dar on 356 vakil ishtirok dosht. Sezd masalahoi natijahoi intikhobi Sovetho, barqarorkunii khojagii qishloq, masalai kredit va gayraro muhokima kard. Sezd orgaghoi rohbarikunandai Sovethoi Respublikai Avtonomii Soveti Sosialistii Turkistonro intikhob namud. In sezd okhirin sezdi Sovethoya Turkiston buda muvofiqi qarori Komiteti Ijroiyai Markazii Respublikai Avtonomii Soveti Sosialistii Turkiston az 16 seyatyabri 1924 taidi hududi milliyu davlatii respublikahoi Sovetii Osiyoi Miyona ogoz yoft.

Adabiyot: Istoriya Uzbekskoy SSR, tom 2, Tashkent, 1957; Istoriya tadjikskogo naroda, tom 3, kniga 1, Moskva, 1964; Pobeda Sovetskoy vlasti v Sredney Azii i Kazakhstane, Tashkent, 1967.

A. Qodirov, Sh. Jalilov.