Nazariyai sokhti khimiyavi, nazariyaest dar borai sokhti payvast- hoi organiki, tartibi joygirshavii atomho va bandhoi khimiyavi dar molekula, tasiri (mutaqobili atomho, inchunin aloqai sokht va khosiyati fi- zikiyu khimiyavii moddaho.
Prinsiphoi asosii Nazariyai sokhti khimiyaviro avvalin marotiba (1861) A. M. Butlerov bayon kardaast. Ba kashf shudani Nazariyai sokhti khimiya mafhumhoi atomu molekula (I860), chorvalenta budani karbon, ki az tarafi F. A. Keokule va A. S. Kuper gufta shuda bud (1857— 1858) asos gardid. Nuqtahoi asosii Nazariyai sokhti khimiyavi chuninand: a) dar molekulahoi moddahoi organiki atomho ba tartibi muayyan dar asosi valentashon ba ham payvast meshavand, ki in sokhti khimiyavii molekularo muayyan menamoyad; b) khosiyati fiziki va khimiyavii payvasthoi organiki ham ba tabiatu adadi atomhoi ba tarkibi onho dokhilshavanda va ham ba sokhti khimiyavii molekula vobasta ast; v) baroi har yak formulai empiri adadi muayyani az jihati nazariyavi imkonpaziri formulai strukturi (izomerho) tartib dodan mumkii ast; g) har yak payvasti organiki yak formulai sokhti khimiyavi dorad, ki on dar borai khosiyathoi payvasti mazkur malumot medihad; d) dar molekulaho tasiri mutaqobili atomho (chi atomhoi ba ham payvast va chi atomhoi az ham judo) mavjud ast. Nazariyai sokhti khimiyavi baroi fahmidani hodisai izomeriya, ki dar on davra baroi khimiya mafhum bud, imkon dod. Peshguii Butlerov (1863) oid ba imkonpazirii muayyan namudani joygirshavii fazoii atomho dar molekula isbot gasht. Soli 1874 Ya. Vant-Goff va novobasta az u khimiki fransavi J. Lyo Bel goyai orientasiya i aniqi fazoi doshtan va ba qullahoi tetraedr kashida shudani chor valenti karbonro, ki atomi on dar markaz voqe gashtaast, bayon kardand. Minbad in fikr asosi navi khimiyai organiki — stereokhimiya gardid va baroi fahmidani izomeriyai geometri, optiki, tautomeriya imkon dod. Butlerov durustii nazariyai khudro dar zimni sintez kardani yak qator moddahoi organiki isbot namud. Nazariyai sokhti khimiyavi dar sintezi payvasthoi organiki va tartib dodani sokhti moddahoi malum qudrati balandi peshgui kardan dosht. Binobar in ham Nazariyai sokhti khimiyavi dar taraqqiyoti puravji ilmi khimiya, az jumla khimiyai organikii sintezi va sanoati khimiyavi mavqe paydo kard. Goyahoi asosii Nazariyai sokhti khimiyavi hangomi bo usulhoi khimiyavi, fiziki va matematiki omukhtani payvasthoi organiki isbot gashtand. Dar Nazariyai sokhti khimiyavi talimoti tasiri mutaqboili atomho dar molekulai payvasthoi organiki ahamiyati muhim dorad. Nazariyai Butlerov ba nomenklatura va sistemabandii payvasthoi organiki asos shud; istifodai formulai strukturii on ham baroi muayyan kardani rohhoi sintezi moddahoi nav va ham dar tartib dodani sokhti payvasthoi murakkab (az jumla tabii) yori merasonad.
Ad.: Butlerov A. M., Soch., g. 1—3, M., 1953—1958; Markovnikov V. V., Izbr. tr., M., 1955; Stoletie teorii khimicheskogo stroeniya, Sb. statey. M., 1961; Jdanov Yu. A., Teoriya stroeniya organicheskikh soedineniy, M., 1971; Tatevs k i y V. M., Klassicheskaya teoriya stremleniya molekul i kvantovaya mekhanika, M., 1973.