FRANSIYa

FRANSIYa (Grance), Respublikai Fransiya (Republicue Ggancaise), davlatest dar Evropai Garbi. Az garb va shimol bo khaliji Biskay va gulugohi La-Manshi uqyonusi Atlantik, az janub bo bahri Miyonazamin (khaliji Lioya va bahri Liguriya) ihota shudaast. Masohatash 551 hazor km2. Aholiash 55,4 mln nafar (yanvar 1985), 93% aholi fransaviho, aholii shahri besh az 73%. Zaboni rasmi fransavi. Dindoron asosan katolikhoyand. Poytakhtash shahri Parij.

Fransiya az jihati mamuri ba 96 departament taqsim shudaast. Ba hayati Fransiya «departamenthoi onsuibahri» — Gvadeluna, Martinika, Gviana, Reyunon, jazirahoi Sen-Per va Mikelon, inchunin «nohiyahoi onsuibahri» — jazirahoi Kaledoniyai Nav, Polineziyai fransavi va Kergelen, Uollis va Futuna dokhiland. Sardori davlat— prezident. Parlament az du palata — Majlisi milli va Senat iborat ast.
Relefi nohiyahoi garbi va shimoli mamlakatro hamvorihoi past va teppaho (pastii Garonna, havzai Parij), inchunin kuhhoi past tashkil medihand. Dar janub va garb kuhhoi balandiashon miyona (kuhhoi Markazii Fransiya, Vogezla Yura), dar janubu garb va janubu sharq kuhhoi balandi Pireney va Alp (kuhhoi Monblan 4807 m, balandtarin nuqtai Evropa) voqe gashtaand. Iqlim mutadili bahri, dar sharq ba kontinenti meguzarad; dar sohili bahri Miyonazamin subtropikii bahri miyonazaminist. Harorati miyonai yanvar 1—1(GS, iyul 16—24°S. Borishoti solona 600—1000 mm, dar kuhho 2000 mm va az in ham ziyodtar. Daryohoi kalon: Sena, Luara, Rona, Garonna; az sharqi mamlakat daryoi Reyn meguzarad. 24% hududi mamlakat beshazor ast.
Dar davrai qadim dar hududi Fransiya gallho (keltho) istiqomat mekardand, az khamin sabab Fransiyaro dar on davr Galliya menomidand. Miyonai asri 1 to melod Galliyaro rimiho zabt kardand; az okhiri asri 5 melod qismi asosii davlati Frankho bud. Soli 843 badi barham khurdani imperiyai Karolingho va muvofiqi Shartnomai Verden dar hududi hozirai Fransiya shohii Franki Garbi tashkil shud; az asri 10 onro «Fransiya» menomidagi shudand. To miyonai asri 12 dar Fransiya parokandagii feodali hukmron bud. Soli 1302 badi davat shudani avvalin Shtathoi generali dar Fransiya hokimiyati mutlaqa ba vujud omad. Ba inknshofi iqtisodiyoti Fransiya jangi sadsola (1337—1453) mone gardid. Dar natijai bad shudanni ahvoli khalq shurishi Parij (1357—58)—Jakeriya barkhost. Mutamarkazonii davlat asosan dar nimai duyumi asri 15 dar davrai hukmronii Lyudoviki XI ba anjom rasid. Mutlaqiyat badi Janghoi dinni asri 16 boz ham mustahkam gardid vadar ahdi Lyudoviki XIV ba darajai olii khud rasid. Dar asrhoi 15—17 shohoni fransavi ba muqobili Gabsburgho (Jangi Italiya, 1494—1559; Jangi sisola 1618—48) muddati daroz muoriza burdand. Revolyusiyai Kabiri Fransiya sokhti mutlaqai feodaliro barham dod. Soli 1792 Fransiya respublika (respublikai yakum) elon shud. Zinai olii in revolyusiya diktaturai yakobinchiyon bud. Tabadduloti termidor soli 1794 galabai kontrrevolyusiyai burjuaziro tamin namud. Tartiboti Direktoriyaro (1795 —99) diktaturai harbii Napoleon [saravval dar shakli Konsuli, az soli 1804 dar shakli imperiya (imperiyai yakum)] ivaz namud va sokhti burjuaziro boz ham mustahkam kard.
Stansiyai elektrii atomii Shinon dar sohili daryoi Luara.
Jangi vatanii soli 1812 boisi shikast khurdani imperiyai Napoleon gardid. Dar davrai aznavbarqarorshavii mutlaqiyat (1814—1815, 1815— 30) hukmronii siyosi ba dasti dvoryanho va ruhoniyon guzasht. Dar natijai Revolyusiyai iyuli 1830 basari hokimiyat ayonu ashrofi moliyavi omad. Dar natijai revolyusiyai fevralii 1848 respublikai burjuazi Grespublikai duyum) barpo shud. Minbad revolyutsiya 1848 inkishof nayoft.
Soli 1852 imperiyai duyum muqarrar gardid va on dar natijai jangi Fransiyayu Prussiya (1870—71) barham khurd. Respublikai seyum tashkil gardid (1870—1940). 18 marti 1871 dar Parij avvalin dar jahon revolyusiyai proletari ba amal omad (nigared Kommunai Parij) va onro burjuaziya berahmona pakhsh kard. Soli 1875 konstitusiyai respublikai seyum qabul gardid. Solhoi 1879—80 yakumin partiyai marksisti — Partiyai korgari tasis yoft. Dar ibtidoi asri 20 harakati sosialisti sust shud va dar natija Partiyai sosialistii Fransiya (bo rohbarii J. Ged, P. Lafarg va digarho) va Partiyai sosialistii fransavi (bo rohbarii J. Jores) tashkil shudavd. Soli 1905 in du partiya bo ham muttahid gardidand. Dar okhirhoi asri 19— avvali asri 20 kapitaliami Fransiya badavrai imperializmi (ba iborai V. I. Lenin, kapitalizmi sudkhur) dokhil shud. Okhiri asri 19 tashakkuli imperiyai mustamlikadorii Fransiya asosan ba okhir rasid. Fransiya dar hayati Antanta dar Jangi yakumi jahoni ishtirok namud va jang bo shartnoman Sulhi Versal (1919) ba foidai imporialistoni Fransiya anjom yoft. Muvofiqi in shartnoma F. Elzas va Lotaringiyaro bargardonida girift. Dar intervensiyai ziddisoveti ishtirok kard. Solhoi 1918—20 harakathoi revolyusiomi avj girift. Soli 1920 Partiyai kommunistii Fransiya tasis yoft. Fransiya bo SSSR az soli 1924 aloqai diplomati dorad. Soli 1935 oid ba yorii hamdigary shartnomai SSSR— Fransiya imzo shud. Yanvari 1936 dar asosi fronti yagonai korgari [Partiyai kommunistii Fransiya (PKF) va Partiyai sosialisti (SFIO), 1934] Fronti khalqi tasis yoft. Hukumati Fronti khalqi faoliyati tashkilothoi fashistiro man kard, baroi behtar namudani sharoiti mehnatkashon choraho andeshid (haftai korii 40-soata, otpuskhoi puli va gayraro jori kard). Soli 1938 Fronti khalqi parokanda shud. Doirahoi hukmroni Fransiya rohi «oromkunii» fashistoni tajovuzkorro pesh giriftand, ki on ba sar zadani Jangi duyumi jahoni musoidat namud. Soli 1940 qushunhoi Germaniya va Italiyai fashisti Fransiyaro zabt kardand. Tartiboti fashistii «Vishi» ba vujud omad. Tashkilkunandai asosii Harakati muqobilat bar ziddi fashizm Partiyai kommunistii Fransiya bud, harakati «Fransiyai ozod» (az soli 1942— «Fransiyai muboriz») bo rohbarii Sh. de Goll niz dar in muboriza roli muhim bozid. Okhiri 1944 (dar natijai amaliyoti qushunhoi koalisiyai ziddititleri va Harakati (muqobilat) Fransiya ozod karda shud. Solhoi 1944—47 ba hayati hukumat kommuniston ham dokhil budand; islohoti ijtyumoii progressivi guzaronida shud, konstitusiyai respublikai 4-um qabul gardid (1946). Soli 1949 Fransiya azoi NATO va az soli 1957 azoi Ittihodi iqtisodii Evropa (IIE) shud. Fransiya soli 1954 shartnomai Jenevaro oid ba sulh dar Hindukhitoi imzo kard. Soli 1958 koistitusiyai respublikai 5-um qabul shud, ki on huquqhoi hokimiyati ijroiyaro bar zarari hokimiyati qonunbaror vase namud. Sh. de Goll prezidenti Fransiya intikhob gardid. To soli 1960 dar vaziyati parokandashavii sistemai mustamlikadorii imperializm bisyor mustamlikahoi dar Afrika budai Fransiya istiqloliyat ba dast ovardand (az jumla Aljazoir, soli 1962). Bo maqsadi mustahqam kardani mavqei baynalkhalqi va tamin namudani mustaqiliyati siyosati khorijii khud az bloki NATO baromad (1966). Munosibati khudro bo mamlakathoi sosialisti, pesh az hama bo SSSR, khele behtar kard. Dar hayoti siyosii dokhili Fransiya korpartoii umumii soli 1968 ahamiyati kaloya dosht: Soli 1981 bo dastgirii Partiyai Kommunistii Fransiya va digar quvvahoi chap nomzadi sosialistho Fransiya Mitteran prezidenti Fransiya yuntikhob shud.
Fransiya mamlakati mutaraqqii industrialist. Az rui hajmi istehsoloi sayaoati dar bayni davlathoi muttaraqqii kapitalisti yake az joyhoi namoyonro ishgol mekunad. Mavqei kapitali monopoliyaho va davlat kalon ast. Dar iqtisodiyot guruhhoi kaloni monopolistii moliyaviyu sanoati (Rotshild, de Vandel va digar) hukmronand. Dar sanoat ba darajai baland konsentrasiyai istehsolot dida meshavad; dar khojagii qishloq sahmi istehsoloti mayda va miyona kalon ast. Fransiya ba khorija kapital mebarorad; dar khojagii Fransiya mavqei kapitali khorija kalon ast. Dar sanoat qarib 28%, dar khojagii qishloq 11% aholii qobili mehnat band ast (1975). Soli 1984 dar Fransiya 18 mln t angishtsang va 6,3 mlrd m3 gazi tabii istihroj shud. Az khorija neft meovarad. Soli 1984 Fransiya 309,7 mlrd kVt°s energiyai elektr istehsol kard, az jumla dar GES-ho 67,1 mlrd kVt°s, dar stansiyahoi elektrii atomi 180,0 mlrd kVt°s. Soli 1984 Fransiya 14,8 mln t madani ohan, 1,7 mln t boksit istikhroj kard. Soli 1984 dar Fransiya 14,7 mli t chuyan, 19 mln t pulod, 343,5 hazor t alyuminiy, inchunin ba miqdori ziyod ruh, surb, mis va digar metallhoi ranga gudokhtand. Moshinsozi ohan asosii sanoat ba hisob meravad (1/3 qismi tamomi korgaroni sohai sanoat dar on kor mekunand). Avtomobilsozi (3,34 mln avtomobil soli 1984, asosan shirkathoi «Reno», «Pejo», «Sitroen»), kishtisozi, samolyotsozi sohahoi muhimmi moshitsozi mesokhtand. Sanoati khimiya, neft, tahvili neft niz taraqqi kardaast. Mahsuloti sanoati bofandagi, libosduzi va charchilvori, sanoati khurokvori ahamiyati eksporti dorad. Kalontarin nohiyahoi sanoati inhoand: Parij, Nohiyai Shimoli, Lotaringiya va Lion. Ziyoda az 60% hududi Fransiya baroi khojagii qishloq istifoda meshavad. Chorvodori sohai asosii khojagii qishloq meboshad (23,6 mln sar gov; 12,3 mln sar gusfand; 11,4 mln sar khuk, 1984; parandaparvari). Ziroati galladona (32 mln t gandum, 1984; jav, juvorimakka), lablabui qand, tamoku va gayra kisht mekunand. Toqdori, sabzavotkori, bogdori va gulparvari rivoj yoftaast. Tuli umumii rohi ohan 35,0 hazor km (1980),. 1/4 qismash elektrikonida shudaast; rohhoi avtomobilgard 80 hazor km (1960). Daryohoi Sena, Reyn va kanalhoi Sena — Shimol, Marla — Reyn kishtigardand. Nefteprovodhoi asosiash: Marsel — Lion —Strasbur — Karlsrue (RFG) va Gavr—Parij. Bandarhoi asosi: Marsel, Gavr, Ruan, Dyunkerk; aeroporthoi kalontarin: Parij — Orli, Burje va Sharl de Goll. Ba khorija asosan moshinu tajhizot, avtomobil va digar vositahoi naqliyot, libos, poyafzol, ozuqavori mebarorad. 1/2 hissai savdoi beruni ba mamlakathoi MIB rost meoyad (asooan ba RFG). Turizmi khorija inkishof yoftaast (27,3 mln nafar, 1984). Vohidi pul — franki fratsavi.