FILOLOGIYa

FILOLOGIYa (yunoni rhilolojia — sukhandusti, donishdusti), majmui ilmhoi ijtimoi—zabonshinosi, adabiyotshinosi, tarikh va gayra, ki ba vositai tahlili zabon va uslubi osori khatti (matn) tarikhi madaniyagi manavii insoniyatro omukhta, mohiyati onro oshkor mesozand. Asosi tahqiqi filologiro matn tashkil menamoyad va in tahqiq du janba dorad: yake janbai mahdud, ki ba omuzishi jihathoi shakli va zohirii mati, digare janbai vase, ki ba mazmuni matn aloqamand ast. Muhaqqiqi matn boyad zabonu adabiyot, tarikhu jugrofiya, falsafayu iqtisodiyot, huquq va digar sohahoi ilmhoi ijtnmoiro khub bidonad va hatto az ilmhoi tabiatshinosi ogoh boshad.

Avvalin namunahoi filologiya dar Hinduston (olimon Panipi va Patajali) va Yunoni Qadim («Poetika»-i Arastu) ba zuhur omadaast. Ananahoi filologiyai Hinduston va Yunon dar mamlakathoi gunoguni Sharqu Garb idoma yoftand. Davrai taraqqiyoti badinai filologiya dar Evropa ba ahdi Ehyo marbut ast. Dar in davra shavqu maroq nisbat ba tamadduni atiqa va jam namudani yodgorihoi on afzuda, boisi vusat yoftani dovrai filologiya gardid. Dar asrhoi 17 —18 filologiya tadrijan hamchun ilm tashakkul yofta, omuzishi hamajonibai madaniyati bostoni mavzui asosii on qaror girift. In davrai nashunamoi on istiloh «filologiyai klassiki» meboshad. Asri 19 davrai nave dar inkishofi filologiya gardid. Tarikhi qadim chun yak sohai makhsus az filologiyajudo shud. Dar ayni vaqt bo tasiri romantizm va digar jarayonhoi goyavi dar barobari «filologiyai klassiki» «filologiyai nav» ba vujud omad, ki ba on barodaron Ya. va V. Grimm, F. Dis, Y. Dobrovskiy, A. Vostokov asos guzoshtaand, hududi filologiya tangtar gardida, usulhoi tadqiq va tahqiq besh az pesh amiqtar shud. Olimon az zikri mahzi dalelu madrakho khuddori namuda, beshtar ba kashfi qonuniyathoi inkishofi zabon va adabiyot mayl namudand. Az rui omuzishi zabon va adabiyoti yak va yo yakchand guruhi millatho va khalqho filologiya niz ba rishtahoi mukhtalif, az qabili filologiyai rumi, filologiyai olmoni, slavyanshinosi, sharqshinosi, eronshinosi va gayra judo shud. Filologiya hamchun ilmi mustaqil holo khele taraqqi karda, metodhoi tadqiqi on mukammaltar gardidaast. Binobar in zabonshinosi va adabiyotshinosi, ki asosi ilmi filologiyaro tashkil medihand, dar navbati khud ba chand soha taqsim shudaand. Masalan, zabonshinosii umumi, tarikhi zabon, lahjashinosi, lugatshinosi va gayra ba ilmi zabon, tarikhi adabiyot, nazariyai adabiyot, tanqidi adabi va gayra ba ilmi adabiyot mansubiyat paydo kardaand. Filologiya folklorshinosiro ham, ki asosi bahsi on sanati sukhan ast, dar bar megirad. Dar natijai taraqqiyoti filologiya sohahoe, az qabili uslubshinosi, matnshiiosi, nazariyai tarjuma va gayra ba vujud omadand, ki ba zabonshiiosi va adabiyotshinosi marbutand.
Filologiyai tojik tarikhi derinae dorad. Muhaqqiqon tarikhi paydoish va tashakkuli filologiyai tojik va khalqhoi digari eroninajodro ba asrhoi 3—6, davrai tarjuma va tafsiri Avesto (nigared Zand, Pozand) nisbat medihand. Dar hamin davra barobari asarhoi badei, dini, falsafi, jugrofi va gayra du farhangi muhim («Farhangi pahlavi» va «Farhangi oim — evak») ba miyon omadaand. Dar asrhoi miyona niz dar sohahoi lugatsozivu lugatshinosi, tarikh va nazariyai adabiyot, tarjuma asarhoi ziyode ba vujud ovarda shudaand. Faqat shumorai muhimtarin farhangho az dusad beshtdr ast, ki tanho qisme az onho to zamoni mo rasidaast (nigared Leksikografiya). Dar bobi tarikhi adabiyot avvalin namunahoi tadqiqi ejodiyoti badei va bayoni ahvolu osori adibon tazkiraho ba shumor meravand (nigared Tazkira). Dar sohai nazariyai adabiyot, khususan poetika, ki ilmhoi aruz, qofiya va balogatro dar bar megirad, asarhon barjastai tadqiqi talif yoftaand («Tarjumon-ul-balogat», «Hadoiq-us-sehr fi-daqo- iq-ish-sher», «Al-mujam» va gayra. Ilova bar in, buzurgoni ilmu adab dar osori badei va tadqiqii khud ba masalahoi zabon va adabiyot bisyor andeshahoi purarzish bayon kardaand, ki aksari onho ahamiyati khudro hanuz gum nakardaand.
Filologiyai sovetik tojik, ki zodai Revolyusiyai Kabiri Sosialistii Oktyabr ast, ba metodologiyai marksisti-lenini takya namuda, behtarin ananahoi zamani guzashtaro istifoda burda, muvaffaqiyathoi kalon ba dast meovarad. Olimon say mekunand, ki mavqei jamiyatii zabon na adabiyotro dark karda, qonuniyathoi taraqqiyoti tarikhii onhoro oshkor sozand va merosi purbahoi madaniyati guzashtaro ba khizmati muosironi khud biguzorand.
A. Maniyozov.