Malumoti ohirin
Home / Gunogun / ABUMAHMUDI KhUJANDI Homid ibni Hizr

ABUMAHMUDI KhUJANDI Homid ibni Hizr

ABUMAHMUDI KhUJANDI Homid ibni Hizr (taqriban 930, Khujand – taqriban 1000, Bagdod), munajjim, riyozidon va ikhtirokori tojik. Faoliyati ilmii Abumahmudi Xujandi dar shahrhoi Bagdod va Ray guzashtaast. Zamoni zindagii Abumahmudi Xujandi  ba davrai hukmronii Davlati Somoniyon (825 – 999) rost meoyad. U soli 994 dar shahri Ray, dar dabori amiri buvayhi Fakh- ruddavlai Daylami ba rasadbandi va mushohidai jirmhoi osmoni pardokhtaast. Abumahmudi Xujandiro ustodi Aburayhoni Beruni mehisoband. Beruni bori av­val bo Abumahmudi Xujandi   dar Ray shinos tuda, dar rasadkhonai «Taborak» az u olati sekstant (suds)-ro omukhta bud.

U dar «Kitob-ut-tahdidi nihoyot-il-amokin li tasheh masofot-il-masokin» nom asarash Abumahmudi Xujandiro dar sokhtani usturlob va tayyor namudanu ikhtiroi digar oloti nujumi fardi favquloda va yagonai zamon hisobidaast. Binobar akhbori Beruni sudsi Abumahmudi Xujandi, ki ba sharafi hokimi davr – Fakhruddavla «Sudsi Fakhri» nomguzori shudaast, az lihozi buzurgi va durusti az digar oloti nujumii hamon zamon bartari doshtaast. Qutri sudsi sokhtai Abumahmudi Xujandi  86 m buda, az rui qoida ba daraja, daqiqa va soniyaho taqsim shuda bud. Sudsi nomburdai Abumahmudi Xujandi  dar nazdi shakhri Ray, dar qullai kuhi Taborak guzoshta tuda bud. Abumahmudi Xujandi  bo asbobi sokhtai khud bori avval soli 994 qimati mayli madori Oftob (ekliptika)-ro 23°32’21” muayyan karda bud.

In bu­zurgi muvofiki formulam astronomi amerikoi Niyukom (1835 – 1909) 23°34’13”-ro tashkil medihad, ki tafovuti na on qadar buzurg dorad. Asbobhoi nujumii rasadkhonahoi Maroga (asri 13), Samarqand (asri 15) va Jaypur (asri 17) dar asos va timsoli sudsi Abumahmudi Xujandi   sokhta shuda budand. Munajjimi shinokhtai asri 16-i fors- tojik Nizomiddin Abduali ibni Muhammad Birhandi (vafot 1525) dar «Sharhi bist bob dar marifati usturlob» nom asarash Sudsi Fakhriro dar bayni hamai asbobhoi astro­nomii Sharqi Miyona dar joyi avval guzoshtaast. Riyozidon va munajjimi ovozadori fors-tojik Giyosiddin Jamshedi Koshoni (vafot 1430) sokht va tarzi istifodai in asbobro dar asari khud «Risola dar sharhi olo­ti rasadi» sharh dodaast. Az Abumahmudi Xujandi 2 risolai riyozi va 6 risolai nujumi bo nomhoi «Masoil mutafarrika khandasiyya», «Kitob al-ola ash-sho- mila», «Risola fi tasheh-il-mayl va arz-il-balad», «Kitob al-amal bi- z-zarqola», «Risola as-safikha al- afoqiyya al-musammo bi-l-jomia», «Kitob samt al-kibla», «Kitob fi soat-il-moziyya fi-l-layl» boqi mondaand, ki dar kitobkhonahoi Bey­rut, Qohira, Oksford, Parij va Tehron mahfuzand. Osori boqimondai Abumahmudi Xujandi  az tarafi muarrikhonu pajuhishgaroni khoriji ba monandi Hoji Khalifa, Abulqosimi Qurboni, P. Kunitsh, E. Videman, K. Shoy, A.P. Yushkevich, B. A. Rozenfeld, N. G. Khayrstdinova, A. Akhmedov va digar mavridi barrasi qaror giriftaand.

Dar borai hayot va faoliyati Abumahmudi Xujandi  dar Tojikiston Abdullozoda X. va Nematov N. asarho talif namuda- and. Abumahmudi Xujandi ba gayr az ilmi nujum dar riyoziyot ham nodiri zamon bud. Teoremaero, ki imruz dar matematika bo nomi teoremam Ferma mamul ast, 600 sol qabl az u Abumahmudi Xujandi  ibtido guzoshta bud. Dar borai risolai riyozi va komyobii Abumahmudi Xujandi dar sohai ilmi hisob riyozidoni asri 10 Abujafari Hozin dar «Risola fi insho al-musallasot al-qoimati-z-zavoyo al-mantiq al- azlo» nom asarash yodovar shudaast. Dar on qayd meshavad, ki dar risolai Abumahmudi Xujandi  sobit shudaast, ki hosili jami du adadi mukaab (kubi) adadi mukaab buda nametavonad. Yane dilkhoh adadhoi naturalii kh, u, z-po paydo kardan nametavon, ki barobarii zerinro qone gardonad: x3+y3=z3. Hamin teoremai Abumahmudi Xujandi  biduni shak holati khususi va namunai ravshani teo­remam Ferma, yane khp+uyazn dar surati p>2 budan ast. Hamchunin Abumahmudi Xujandi  dar sohai ilmi musallasot (trigonomet­riya) teoremai sinushoro dar shakli:

Sina _ Sinb _ Sine SinA SinB SinC

niz hosil karda bud. Abumahmudi Xujandi dar inkishofi nazariyai musallasoti kuravi va halli muodilahoi kvadrati va kubi, inkishofi ilmi nujum va takmilu sokhtani oloti rasadi sakhmi bosazoe guzoshtaast.

Adabiyot: Abdullozoda X. F., Abumakhmudi Khuchandi va tarikhi astronomiyai khalqi tojik, Xujand, 2005; Abdullazade X. F., Negmatov N. N., Abumakhhud Khudjandi, Dushanbe, 1986; I l o l o v M, K o m i l i A. Sh., Ilm dar zamoni Rudaki, Dushanbe, 2008; Qu r b o n i A., Riyozidononi eroni az Khorazmi to Ibni Sino, Toshkent, 1350. A. Komili.

Инчунин кобед

SADUDDINI HAMMUI Muhammad ibni Juvayni

SADUDDINI HAMMUI Muhammad ibni Juvayni (soli tavallud nomalum — Vafot 1252), yake az namoyandagoni mashhuri …