Маълумоти охирин
Главная / Чугрофия / Шахри САМАРКАНД

Шахри САМАРКАНД

САМАРКАНД аз кадимтарин шахрхои Осиёи Миёна, яке аз механхои асосии тамаддуни классикии точик, маркази хозира вилояти Самарканди РСС Узбекистон (аз соли 1938). Дар поёни миёноби дарёи Зарафшон вокеъ аст. Поездхои Тошкент — Душанбе, Краснозолск — Тошкент; Тошкент — Тирмиз аз стансияи рохи охани Самарканд мегузаранд. Аз сатхи бахр дар баландни
655 м. Ахолиаш 503 хазор (1983). Масохаташ 51,9 км2. Самарканд 1970-ум 2500-солагиаш чашн гирифта шуд. 5 феврали 1971 бо ордени Ленин мукофотонида шуд.

samarqand
Димнаи Самарканди кадим, ки холо Афросиёб ном дорад, дар самти шимолии
Самарканд чой гирифта, 219 га масохат дорад. Самарканд аз миёнаи хазораи 1 то мелод то ибтидои асри 13 мелоди чун маркази хаёти маъмури дар хамин чо буд. Осори шахри атика дар мавзеъхои гуногуни Афросиёб мушохида гардидааст. Myappихони юнони, аз чумла Кур- Руф (асри 1) Самаркандро Мароканд, шахри ободу зебо, мустахкам ном бурдаанд. Гирдогирди калъаи он беш аз 10 км будааст. Аз асри 4 то мелод то асри 6 мелоди Мароканд — пойтахти давлати Сугд буд. Солт 329 то мелод Самаркандро Искандари Макдуни забт кард. Самарканд дар ахди Кушониён хеле нашъунамо ёфт. Осори бинохои бошукух, устохонахои сершумори хунарманди, ёфт шудани хайкалчахои гилин, зарфхои сафоли, гулахои сангин, пайконхои охаппи, лавозимоти му- котибот, порчаи зарфи навиштачоти сугдпдор ва г. махсули хамин ах- данд, ки аз симои этники, ривочп хунармаиди, маданияти баландп халк дар нн давра шаходат медиканд. Дар ин вакт равобитв Тичоратии С. бо мамлакатхои Шарку Гарб боз хам ривоч меёбад. Бозёфтхои маснуоти шпшагии руми ва хуччатхои аэ Ху- тан пайдошудаи сугди далели Ънанд.
Дар давраи инкирози сохти гулом- дори ва нбтидои ташаккулп муносп- батхои феодал» (а-хои 4—5) масо- хати С. я к а н доза хурд шуда, хунар- мандпю савдо ру ба таназзул овард. Факат дар ох. а. 5— авв. а. 6 хаёти шахр аз нав баркарор гардид. С. дар а. 6— авв. а. 8 хамчун пойтахтп дав- лати Сугд ёдовари шуда. опро хокп- мони махаллн — ихшндхо ндора мена рда а нд. Давлати Сугд, аа чумла С. дар ох. а. 6 ба Хоконии турк дохил карда шуд. Вале ихшидхо хокимпяти худро нигох дошта, дар спёсат сохибистпклол буданд. С. бо ду хал- каи девор ва нахр ихота шуда, дар пор самти он дарвозахои Ксш, Нав- бахор, Бухоро ва Чин сохта меша-ванд. Ба воситап С. савдои Гарбу Шарк равнак мегирад. Савдогарони С. ба Хоконин турк, Хитой, Эрон, Хиидустон, Мисру Сурия, шахрхоп имнрияи Византия мол мсбурдаид. Сафирп Хнтой Вей-Цзе, ки дар авв. а. 7 ба С. омада буд* навиштааст, ки «мардуми он чо хама точирони мо- хир, хамкн ки бача 5-сола шуд, онро хату савод меомузанд, хонданро, ки ёд гирифт, мачбур мекупанд тичо- рат омузад». Кароргоки ихшидхо С. буда. осори он давра то холо бокист.
Аз н и май дуюми а. 7 арабхо ба Мовароуннахр cap даровардаанд. С- хои 676, 680 хокимоии араб дар Ху- росон Саид ибни Усмон ва Салим нб- ни Зайд барон забти С. кушидаид. Факат ба сарлашкари маккору мохнри хнлофат, хвкими на в и Хуросоп Кутайба ибпи Муслим муяссар шуд, ки с. 712 С.-ро аабт памояд. Баъди ба Хплофати араб хамрох карда шу- даии Сугд ва диг. вилоятхои Мова- роуннахр, аа чумла С. ин мамолик дар тули а. 8 ва авв. а. 9 ба арсаи муборизаи нуршиддати зидди исти- логарон табдил ёфт. Мардуми С. бар эндди истплогарони ачнаби муборизаи бардавом бурд. С. маркази бись- ёр шуришкои сугдиён ва диг. халк- хои Осиёи Миёна (шуриши с-хои 720 —722 сугдкён, шуриши с-хо.и 735— 737 сугдиёну. тахористониён, шури- ши Шарик ибни Шайх (с-хои 750— 751), Исьёни Мучаннаъ (с-хои 776 —783), шурпши Рофеъ ибни Лайс (с-хои 806—810) ва г.) буд. С. ох. а. 9 ба хайати давлати Сомопиён дохил шуда, дар ташаккулу болоравии он макоми оузург дошт. С. дар эамони ташаккул ва тараккин давлати Сомо- ниён (а. 9—10) нашъуиамо ёфта, ободу сернуфус гардид. Атрофи шахр, хусусан кисми чанубй ва гар- бии он макопи хунармандию тичо- рат карор гирифта, якчоя бо работ- хо, богот ва киштзорхояш бо девори мухофизат — «Девори киёмат» ихота шуд. Касрн хокимони сомони, му- чассамахои кандакори, масчидп чо- мсъ, кушкхо, ибодатхонаю корвонсаройхое, ки дар натичаи хафриёт ёфт шудаанд, аз нашъунамои шахр шаходат медиханд. Шахр чун пеш- тара 4 дарвоза (Навбакор, Оканин, Бухоро ва Шаркп) дошт. С. пас аз Бухоро яке аз марказхои пешкадами илму фанни ахди Сомониёи хисоб мсёфт. Дар С. ва диг. шахру дехоти водпи Зарафшон ба чои забони суг- дй забони дари-точики пахн шуд, ки он минбаъд забони давлатпп Сомо- ниён гардид. Аз ох. а. 8 ва авв. а. 9 адабиёти бадсии сугдпён — точикон ба забони дари-точмки инкишоф ёфта и шрифт. Аввалин шоироне, ки дар С. ба забони дарй шеър гуфтаанд, Абу^афси Сугди, Абулянбаги, Аббос ибни Тархони Самарканд» (Абута- ки) буданд. Эчодпёти нн шоирон омпли асосни гул-гулшукуфии шеъ- ри а. 10 дар Мовароуннахру Хуро- сон гардид. Асосгузори адабис- *РИ классикии точигк Абуабдуллчхчи Рудамй дар С. ба камол раснда- аст.
Аз а. 11 cap карда ба С. кабила- хои турк cap дароварданд: аввал ка- рохоиико, баъд турккои салчукй.дар м иена и а. 12 каракидоппёИ. Нстило- гарон ба шахр хеле зарар расонданд. Равнаки илму адаб, ки дар давраи Сомоииён cap шуда буд, то андоэао боздошта шуд. Бо вучуди он намо- яндагопи илму адаби С. Рашидии Самарканда, Суэании Самарканда, Шатранчии Самарканд», Ниэомии Арузии Самарканда па диг. анъана- Хои пешинагонро инкишоф дода, аз худ мероои гаролоиоя 601К11 гузош- танд.
1560 С. 1210 С.-ро Мухаммеда Хоразм- шох эабт кард. Бар зпддп асоратп у с. 1212 халкп эулмднда шурпш бардошт. Беш аэ 10 хаа. кас курбони вакшонияти Хоразмшокиён гардид. Мухаммади Хоразмшох С.-ро марка- зп давлати худ карор додаиП туда, ба бпно карданп масчлдп чомеъ ва касри шох шуруъ кард. Дсро па- гузашта лашкарн Чингиэхон ба Мо- вароуннакр хучум карда, с. 1220 С.- ро истило иамуд. Истилогароип му- гул шахрро ба вайрона табдил дода, аксари ахолии онро нобуд кардапд. Афросяёб ба ‘куллй хароб гашт. С. 1365—66 ба мукобнлн асорати Чин- гпзиён шуриши бузурги халкй cap зад, ки он дар таърих бо коми шу- рншп сарбадорон машкур аст. С. 1366 Хусайн ва Темур шуришро лахш карда, С.-ро ба даст оварданд.
С. 1370 амир Темур балво бардошт. Хусайнро ба катл расонд ва сохиби мутлаки С., Бухоро ва тамоми Мо- ьароуннахр гардйд. Темур С.-ро пой- тахти худ карор дод ва дар атрофи он давлате ташкил намуд, к и сар- хади он аз сохилп д-хои Зарафшону Сир то Д-XJOH Хпнду Ганг, аз к. Тиён- шон то сохилхои б. Миёназамин тул мекашид. С. дар ахди Темур ва Те- муриён (ох. а. 14 ва а. 15) ба яке аз зеботарин шахрхои Шарк, ба бу- зургтарин маркази НКТИСФДН, сиёсп ва мадании Осиёи Миёна табдил ёфт. Дар ин давра дар С. даххо би- нохои бошукух, дар кисми гарбии шахр калъа (34 га), коргоххои ху- яарманди, дуконхои савдо, тимхо, чойхонаву ошхонахо, корвонсаройхои бисьёр, дар дохили калъа 2 каср — Куксарой ва Бустоисарой, устохона- х,ои яроксози. зарробхона ва махбас сохта шуд. Куксарой иморати чор- ошьёна буда, касри асосии давлатП хисоб мешуд. Амир/ амнрзодагон берун аз калъа касру богхои бошу- кух: Боги Накши Чахон (с-хои 70 а. 14), Боги Шамол (1367), Боги Би- хишт (1378), Боги Дилкушо (1397— 98), Боги На в (1404) ва г. буньёд карданд. Дар дохилу атрофи шахр масчидн чомеи Бибихоним (1399— 1404), макбараи Гури Мир (1404), ансамбли Шохизинда (а-хоп 14—15), мадрасаи Улугбек (1417—20), расад- хонап Самарканд (1428—29), макба- рахои Чупонато (миёнан а. 15), Иш- ратхона (а. 15), Оксарой (с-хои 70 а. 15) ва г. сохта шуданд, ки осори онхо холо хам бинандаро ба хайрат мегуэорад. С. <дар эамоаш Темур ва набераи у Улугбек (1409—49) ба яке аз марказхои илмии он давр мубад- дал гардид. Олимон Козизодаи Румй, Хочаи Хурд, Содик, Мавлонои Хофй, Алоуддавлаи Самарканди. Гиёсудди- ни Чамшед, Муиии Кошонй, Сало- хиддини Мусави, Алоуддиии Куга- чи ва диг. дар С. зиндаги ва ачод кардаанд. Дсари «Зи-чи чадиди кура- гон и» махсули НЯМ1ГИ о л имени м актами илмлш Самарканд мебошад.
Кладейкопи матхури адабиёти то- чмку узбок ЧоыЙ па Напой хам дар С. тпх-сил па такмили илм кардпапд. Бисотй, Саккоки, Ховарй, Чавхари, Мирэохочап СугдП, Риёзи, Давлат- шох, Ашки, Дустй, Давой, Викори, Зангори, Хозир, Табъй, Содик, Фит- рат, Хаттй, Нидои, Ошик, Биби Ор- зу ва г. низ дар С. таваллуд шуда, эпндагй ва эчод кардаанд.
С. 1500 С.-ро каоилахои бодиянп- шини узбек бо сардорпп Мухаммад Шайбонихон забт намуданд. То миё- наи а. 16 С. пойтахт ва маркази хаё- ти иктисодй ва сиёсии давлати Шайбониён буд. С. 1576 пойтахт ба Бухоро кучонда туда, С. ба хопии Бухоро дохил гардид. Тохтутозу горатгарихои хонхои аштархопи, мангит ва пстилогаропи дигар (а- хои 17—18) С.-ро хеле хароб кар-данд. Бо вучуди он анъаиахои икти- ооцй т мадапии точикон катъ лага рднд. Мах|Сулогти хувармандояи С. дар бисьёр шахру дехоти Осиёи Миёна ва мамлакатхои Шарк шухрат допгт. Еа С. аз Хитой, Россия, Эроя, Хиндустон ва днгар мамл&каткои Шарцу Гарб савдогарон меамаданд. С. то нимаи дуюми а. 19 дуюмин за бу- зургтарин маркази хунармандию ти- чоратии хонии Бухоро буд. Илм, ада- биёту санъат дар а-хои 16—17 назар ба а. 15 сусттар пеш рафт. Бо вучу- ди он сахми ахли илму адаби С. дар а-кои 16—17 хам кам нест. Мунач- чимон Макмуд ибни Мухаммад, Нач- муддини Бирчандй, Мирим Чалабй, табибони шоир — Бокип Чаррох, Давой, олимони шоир — Малехо, Мухаммад Дарвеш, Дустй, Кафшй, Мав- лоно, Саъдуллох Шохй, Хоча, шои- рон Афгор, Имтпхон, Мулло Бакои Тамошо, Мулло Самей, Мулхам, Сар- фароз, Фптрати Зардуз, Мумтоз, Мах- мур, муаррих Саид Рокпм ва г. дар С. зиндаги ва эчод кардаанд. А. 17 дар С. санъати хаттотй ва мин- ётура ривоч ёфт. Машхуртарин мин- ётуристони ин давр Мухаммад Му- род, Мухаммад Нодир, Мухаммад Шариф ва Мухаммад Дарвеш буда нд. Дар ин давр бинокорй низ равнак дошт. Дар майдони Регистон мадрасахои Шердор (1619—36) ва Тиллокорй (1646—60), дар назди каб- ри Хоча Aqpopu Вали Мадраса (1630 —36), чанубтари шахр макбараи Хода Абдул Берун (а. 17) ва г. сохта шуд. 2 май 1868 С. аз тарафи армия» Россиян подшохД забт ва ба империя» Россия хамрах карда шуд. Хукумати Россиян подшохй беки- хои С. ва Каттакургонро муттакид намуда, округи Зарафшонро ташкил намуд, ки марказаш С. буд. Сонптар ба пн округ Панчакснт ва нохияхои кухистони Зарафшон низ дохил шуданд. С! 1886 округи Зарафшон вил. С. ном гирифт. С. 1896 С. ба воси- таи рохи охан бо Красноводск, с. 1899 бо Тошкент пайваста шуд. Баъ- ди ба Россия х&мрох шудан дар С.
па ум ум а п дар Осиёи Миёпа гуломдо- рй па хариду фуру ши гуломои манъ гашт. Ох. а. 19 ва и от. а. 20 дар С. саноат (пахтатоэакунй, чармгарй, ху- рокворй ва г.) ривоч ёфта, якчанд заводхои пахта, пилла, чарм, шаробка шй сохта шуда, дар муиосибатхои истехсолй улсурхои капиталист» пай- до шуда ид. Симон шахр хам тадри- чан тагйнр ёфта, дар чан. гарбии он шахри нав, кучахои рост, имо- ратхои типи европоип аз хишти пух- та сохташуда пайдо шудаид. Дар шахри «нав» гимназия ва чаид мак- таби руспи махаллй кушода шуд (с. 1917 дар С. 42 мактаб буд), ки мав- кеи оихо дар пахн гардидапи забоин русй, мадалияти пешкадами рус, таълими фаихои табиатшиносй налои буд. Барон ёрии тнббн ба ахолии махаллй чанд амбулатория, бе- морхона ва дорухона сохта шуд. Ав- валин табобатхона с. 1870 ба кор даромад. С. 1885 барон заной ва ба- чахои ахолии махалли табобатхона буньёд гардид. С. 1870 китобхоиап чамъияти, с. 1874 музеи таърих кушода шуд. Дар мухити адабин С. 2 Haipaiem: та/раккипзрва(рик) домоцратй (Абдулкарнми Сипандй, Назруддпнп Ходи, Мирзо Акрами Фпкрн, Абдуда- лили Писанди, Накибхони Туграл, Чуръат, Саидахмадн Васли, Шаку- рй, С. Айнй, Мухаммад Рахим ва диг.) ва иртичои (Абдулмачиди Шав- ки, Мухаммадн Олим, Хочй Собир) вучуд дошт. Намояндагони чараёии демократл бо гояхои пеш ка да ми ма- орифпарварй баромад карда, куши- дааид, ки адабиёт ба халк хвзмат кунад; намояндагони чараёни ирти- чои иазария1г дшнл-таса ввуфиро таблиг намуда, системаи маорпфро ба муносибатхои навтавлиди бур- жуазй мувофик кунондапй мешу- данд. Барой оммавй гардонпдапи ада- биёти бадей ва илмй с. 1894 дар С. матбаа сохта шуд. Дар ибт. а. 20 бо рохбарии коргарои ва мухочирони ба Осиёи Миёна бадаргашудаи рус дар С. ташкилотхои социал-демократы ба вучуд омаданд; с. 1904 бо рокбарии большевик М. В. Морозов аввалин кружокп соцпал-дсмократй таъсис ёфт, ки он ба корхои революционц рохбарн мекард. Худи хамон сол барои пропаганда» гояхон ре вол ю- циоий ‘большевпкоя «Саларгоне?» лю( газета таъсис карданд. С. 1905 кру* жокхои социал-демократии С. ба ко- мптети социал-демократии шакрй муттахид гардиданд. Апр. 1917 Сове- ти депутатхои солдатхо ва офицеро- ни гарнизони С., Совета депутатхои коргарони шахри «пап» ва Советы до* путатхои коргарони шахри кукпа муттахид шуда, Совета депутатхои коргарои, солдатхо ва мусулмоиоыро ташкил додалд. Хокимняты Советы дар С. 28 нояб. (11 дек.) 1917 эълон шуд. С. ба хлйатп РАСС Туркистоп дохил гардид. С. с.-хон 1924—30 пой- тахти РСС Узб. буд. ХолоС. дуюмин
№(бяъдп Тош кон т) шлхри серахолй па дорой сапоати мутараккии Узбекис- тон буда, боштар аз 08 корхонаи кало- U1I саноатП дорад. Дар панчсолаи 1-ум (1929—32) ф-кахои аброшим ва шо* хибофи, з-ди копсерл. ф-кан ной ба кор 1 идохта HI уд. Дар с* чхои Цанги Бузурги Вата н П (1941—45) з-дхоп «Красный двигатель» (истсдсолку* пандан кисмхои эхтибти барон трактору автомобильхо), «Кинап» (нстед- солкунандаи аппаратуран кино ва г.), ф-кан тамоку ва ресандагй ба С. кучошцда шут. Дар шахр за поди хилшя (1948), ф-каи пойафзол
(1959), комбни хоиасозП (1901), ф-каи мсбел (1966), з-ди чинпворй (1970), ф-каи дуэандаги, з-ди лифту яхдон ва _диг. корхонахоп сапоати сабуку хурокворй амал мекунанд. Сокинонп С. аз газопровод!! Бухо- ро — Тошкент истифода мекунанд. С. дорой Ин-ти умумииттпфокии тад- КПКОТИ илмии карокулпарварн, Инти тадкпкотн ИЛМИИ паразитологияп тибби, Ин-тн археологияи АФ РСС Узб., 6 мактаби олй: Ун-ти давлатии Самарканд, ин-тхои тиббй, хочагии кишлок, кооперативй, меъморпю би- покорй, педагоги; 17 мактаби миё- наи махсус, 6 музей (бо филналхо- яш): Музеи таърнхп таъсиси шахр, Музеи таърихи маданият ва сапъати Узбекистон, Музеи ёдгорип Улугбек, Музеи С. Айнн, Музеи Афросиёб ва г.; 3 театр, 9 клуб, 1 хонаи пионерок (1976), 26 муассисаи тиббй (1 янв. 1975), санаториян касалип сили ба- чагона, бештар аз 64 мактаби таъ- лими ум ум Л ва г. мебошад.
Ад.: Суханварони СаПкали руи замин, Дм 1973; Гафуров Б. Г., Точи кон. Таъ-рихи клдимтарин, квдпм на асри миена, ч. 1, Д., 1983; Полуппиоп С. Н. Архитектурные памятники Самарканда. Мм 1048; Пугаче икона Г. А., Рем- пель Л. И., Выдающиеся памятники архитектуры Узбекистана, Ташкент, 1958; За х и д о в П. Ill, Самаркандская школа зодчих, Ташкент, 1967; П у г а ч е и к о и а Г. А., Самарканд, Бухара, М., 1968; История Самарканда, ту. 1—2, Ташкент, 1969—70; Из истории искусства великого города (к 2500 летню Самарканда), Ташкент, 1972. Л. Чалилов.

Инчунин кобед

Дехаи САЪДИИ ШЕРОЗИ

САЪДИИ ШЕРОЗИ, дехаест дар Совети посёлкаи Хаёти нави райони Ёвон, вилояти Кургоптеппа. Территорияи совхози «Ёвон-6». …