RESPUBLIKAI KhALQII SOVETII BUKhORO

RESPUBLIKAI KhALQII SOVETII BUKhORO (RKhSB), respublikai sovetiest dar Osiyoi Miyona, ki dar natijai galabai revolyutsiyai khalqii ziddifeodali, ziddiimperialisti (2 sentyabri 1920) va dastgirii Armiyai Surkh barpo gardida, to soli 1924 vujud dosht. Masohati 182 193 kilometr2, aholiash ziyoda az 2,2 million nafar bud, ki onro asosan tojikon, uzbekho va turkmanho tashkil medodand. Zaboni rasmii korguzori dar respublika zaboni tojiki bud. Poytakhtash shahri Bukhoro.

To galabai Revolyutsiyai Kabiri Sotsialistii Oktyabr khalqi mehnatkashi amorati Bukhoro dar zeri eulmi dutarafa bud. Mehnatkashoni in kishvarro ham amaldoronu feodaloni mahalli va ham Rossiyai podshohi gorat mekardand. Revolyutsiyai Oktyabr ba zulmi mustamlikavi khotima dod. Davlati Soveti az rui prinsiphoi lenini amal karda, 29 noyabri (12 dekabri) 1917 istiqloliyati Bukhororo shinokht. Vale hukumati amirii Bukhoro bo kontrrevolyutsioneroni dokhilii Rossiyai Soveti va imperialistoni khoriji, pesh az hama Angliya, zabon yak karda, nisbat ba Hokimiyati Soveti siyosati dushmanonaro pesh girift. Zulmu istibdod dar amorat avj girift. Andozhoi vaznin khudsarihoi hukumatdoroii amiri ommai mazlumro ba dod meovardand. Norozigii khalq az sokhti amiri to raft meafzud. 25 sentyabri 1918 bo tashabbusi A. Equbov, A. Turaev, A. Aliev, N. Huseynov, N. Qurbonov va digar Partiyai Kommunistii Bukhoro (PKB) tashkil yoft, ki on ba yorii Rossiyskaya Kommunisticheskaya Partiya (bolshevikov) (b) takya karda, quvvahoi re-volyutsionii khalqro ba shurishi musallah tayyor kard. Dar miyonai solhoi1920 dar amorati Bukhoro vaziyati revolyutsioni pukhta rasid, ki ba on mustahkam shudali Hokimiyati Soveti dar Turkiston niz yori rasond. Shtabi fronti Turkiston otryadhoi jangii navbunyodi bukhoriyonro bo yaroqu asliha va lavozimoti harbi tamin namud. Sezdi 4-umi Partiyai Kommunistii Bukhoro, ki dar Chorjuy 16—18 avgusti 1920 barpo gardid, fronti yagonai ziddi hukumati amirro tashkil namuda, mehnatkashoni Bukhororo ba shurish davat kard. Dar in vaqt Partiyai Kommunistii Bukhoro dar safhoi khud 5 hazor azo va 20 hazor khayrkhoh dosht. Otryadhoi musallahi bukhoroiyon 5 hazor askarro tashkil medodand, ki ba onho ikhtiyoriyoni ziyode hamroh gardidand. Komiteti Markazii Partiyai Kommunistii Turkiston 500 nafar kommunistoni tojik va uzbekro ba sifati korkunoni siyosi ba ikhtiyori Komiteti Markazii Partiyai Kommunistii Bukhoro firistod. 23 avgusti 1920 dar mahali Shakarbozori bekii Chorjuy shurish sar shud. 25 avgusti 1920 baroi rohbarii umumii revolyutsiya Markazi partiyavi tashkil karda shud. 28 avgusti 1920 dar khudi Chorjuy shurish sar zad, ki dar rafti on organi hokimiyati khalqi shurishgar Komiteti muvaqqatyai revolyutsioni tasis gardid. Komi-teti muvaqqatii revolyutsioni tamomi mardumi Bukhororo ba revolyutsiya davat kard va ba vositai Komissiyai turkistonii Komiteti Ijroiyai Markazi va Soveti Komissaroni Khalq Respublikai Sovetii Federativii Sotsialistii Rossiya az Hukumati Sovetii Respublikai Sovetii Federativii Sotsialistii Rossiya madad pursid. Muvofiqi in talab Qismhoi Armiyai Surkh bo sardorii M. V. Frunze ba yorii khalqi Bukhoro omadand. 29 avgusti 1920 Chorjui Kuhna ozod karda shuda, muhoribai shahri Bukhoroi Kuhna ogoe yoft. To 1 sentyabri 1920 khalqi shurishbardoshta va qushunhoi surkhi Bukhoro bo yorii barodaronai askaroni surkh Burdalik, Qarshi, Kitob, Shahrisabz, Chiroqchi, Yakkabog, Khatirchi va Karminaro ozod kardand. Dar vaqti hujum ba Bukhoroi Kuhna khitobnomaho pahsh karda meshud, ki beshtari onho ba qalami Sadriddin Ayni taalluq dosht. 2 sentyabri 1920 shahri Bukhoroi Kuhna ishgol gardid. Revolyutsiyai Khalqii Sovetii Bukhoro galaba kard. Hokimiyat ba ikhtiyori Komiteti revolyutsionii Umumibukhoro guzasht va on khohishi mehnatkashonro ba nazari etibor girifta, Bukhororo Respublikai Khalqii Soveti (RKhSB) elon kard. Organi olii ijroiya va idorakunandai ho-kimiyati davlatii Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro RKhSB — Soveti Nozironi Khalq tasis karda shud, ki on 9 nozirot — vazorat (zamin, savdo va sanoat, khurokvori, maorif, harbi, dokhili, adliya, korhoi khoriji, moliya)-ro darbar megirift. Tribunali olii revolyutsioni va Komissiyai favqulodda niz tashkil yoft. Davlati Soveti dar tashqili idorakunii Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro az har jihat madad kard. 9 sentyabri 1920 ba Bukhoro V. V. Kuybishev firistoda shud. 14 sentyabri majlisi yakjoyai Komiteti Markazii Partiyai Kommunistii Bukhoro , Komiteti revolyutsioni va SNKh Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro barpo gardid, ki on dar hayati 9 nafar kommunist organi olii qonunguzor va nazorat — Komiteti Revolyutsionii Umumibukhororo (rohbarash A. Mu-hiddinov) intikhob kard. 6—8 oktyabri 1920 dar sobiq qasri tobistonai amir — Sitorip Mohikhossa Qurultoy (sezd)-i 1-umi Umumibukhoroii namoyandagoni khalq shuda guzasht, ki on Respublikai Khalqii Soveti elon gardidani Bukhororo ba rasmiyat darovard.
Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro az jihati sokhti davlatii khud diktaturai revolyutsioni-demokratii korgaron va dehqonon buda, zinai guzarish ba Respublikai Sovetii Sotsialisti bud. Baroi inkishofi minbadai Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro yori va dastgirii Davlati Soveti ahamiyati kalon dosht. Dar asosi shartnomai tarafayn 2 noyabri 1920 tamomi zavodu fabrikahoi dar Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro voqegardidai Respublikai Sovetii Federativii Sotsialistii Rossiya bepul ba ikhtiyori Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro doda shudand. 3 noyabri bayni Respublikai Sovetii Federativii Sotsialistii Rossiya RSFSR va Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro RKhSB «Muohadai harbiyu siyosi» imzo gardid, ki on dar tashkili armiyai revolyutsionii Bukhoro roli kalon bozid. 4 marti 1921 dar Moskva bayni Respublikai Sovetii Federativii Sotsialistii Rossiya RSFSR va Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro RKhSB «Shartnomai ittifoqi» va «Sozishnomai iqtisodi» imzo shud, ki on asosi dustii barodarona, yorii siyosiyu iqtisodi va hamkorii harbii har du respublika gardid. 23 sentyabri 1921 Qurultoi 2-yumi Umumibukhoroi namoyandagoni khalq Konstitutsiyai Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro RKhSB-ro qabul kard; ki on ba ikhtiyori khalqi mehnatkash guzashtani hokimiyati davlatiro qonuni gardonida, baroi faoliyati onho roh kushod.
Dar tamomi davrai mavjudiyati Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro muborizai purshiddati sinfi, makhsusan muborizai ziddi bosmachigari, ki beshtar Bukhoroi Sharqiro faro girifta bud, davom kard. Amir Olimkhon ba Bukhoroi Sharqi gurekhta va bo maqsadi az nav barqaror kardani hokimiyati khud sardoroni rohzanho va jinoyatkoroni nomi Olimboy, Ibrohimbek, Fuzayl Makhsum va digarro dar atrofash jam kard. Okhiri soli 1920 u dar atrofi khud qarib 90 hazor kasro jam karda, ba muboriza sar kard.
Zimistoni soli 1920 bo tashabbusi Partiyai Kommunistii Bukhoro va hukumati Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro RKhSB va yorii bevositai Soveti harbii revolyutsionii Fronti Turkiston az qismhoi in Fronti Turkiston va harbiyoni Bukhoro Otryadi ekspeditsionii Hisor (OEH) tashkil yoft. Otryadi ekspeditsionii Hisor OEH Boysun, Dehnav, Sariosiyo, Regar, Qaratog va Hisorro az dastahoi rohzanoni amir ozod kard. 21 fevrali 1921 qismhoi brigadai yakumi savorai Otryadi ekspeditsionii Hisor OEH tahti farmondehii Ya. A. Melkumov ba qarorgohi okhirini amir shahri Dushanbe dokhil shudand. Qismhoi Otryadi ekspeditsionii Hisor OEH 24 fevrali Qurgonteppa va Fayzobod, 27 fevrali Obigarm, 3 mart Garm, 5 mart Kulobro ozod namudand. Amir ba Afgoniston gurekht. Bad mojarojuy Anvarposhsho, dastahoi goratgari Salimposhsho, Ibrohimbek, Fuzayl Makhsum va gayra sarzamini Bukhoroi Sharqiro khelo kharob kardand. Bale khalqi mehnatkashi Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro RKhSB bo yorii barodaronai Armiyai Surkh tavonist, ki muvaffariyathoi revolyutsiyaro muhofizat namoyad. 1 fevrali 1922 Partiyai Kommunistii Bukhoro ba hayati Rossiyskaya Kommunisticheskaya Partiya (bolshevikov) RKP(b) qabul karda shud, ki in baroi faoliyati minbadai on roli kalon bozid.
Yanvari 1922 Komissiyai favquloddai diktatori (Dikkomissiya)-i Komiteti Ijroiyai Markazii Bukhoro oid ba korhoi Bukhoroi Shar- qi tashkil yoft, ki on hamchun organi oli to iyuni 1924 amal kard va bad ba joi on Komiteti Ijroiyai Markazii Bukhoroi Sharqi tashkil yoft. Bo maqsadi tezonidani surati aznavbarqarorkuni, barham dodani kharobii iqtisodi, barqaror kardan va taraqqi dodani khojagii khalqi respublikahoi Turkiston, Bukhoro va Khorazm marti 1923 bo qarori Konferensiyai 1-umi Turkiston, Bukhoro va Khorazm markazi yagonai iqtisodi — Soveti iqtisodii osiyoi- miyonagi (SIOM) tashkil karda shud. Dodu girifti tijoratii Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro RKhSB va Respublikai Sovetii Federativii Sotsialistii Rossiya RSFSR avj girift. Az Rossiyai Soveti ba Bukhoro mahsuloti sanoati: metall, karasin, gugird va gayra ovarda, az Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro RKhSB ba Respublikai Sovetii Federativii Sotsialistii Rossiya RSFSR pakhta, pashm, pusti qarokuli va gayra firistonida meshud. Solhoi 1922—23 Hukumati Soveti baroi az nav barqaror kardani iqtisodiyoti Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro RKhSB bebozgasht 50million sum dod. Bo madadi Davlati Soveti korkhonahoi bofandagi va sanoatii Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro RKhSB ba kor andokhta shudand. Maktabu kasalkhonahoi nav kushoda shudand. Baroi Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro RKhSB dar Samarqand, Toshkent, Moskva va gayra kadrho tayyor karda meshudand.
30 sentyabri 1920 Komiteti revolyutsionii umumibukhoroi dar borai musodira va dar bayni dehqononi bezaminu kamzamin taqsim kardani molu mulki amir va khonavodai u dekret barovard. 5 oktyabri 1920 dekret «Dar borai zamin» barovarda shud, ki muvofiqi on dar muddati du sol az dehqonon hej guna andozi zamin girifta nameshud. Soli 1924 Hukumati Soveti ba Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro RKhSB baroi yori ba khojagihoi kamquvvat 1 million sum qarzi hasana dod. Dehqonon az hukumati Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro RKhSB tukhmi, chorvoi kori, asbobu anjomi khojagii qishloq va qarzi puli megiriftand. Dar natija maydoni umumii kisht vase, obyori va chor- vodori rivoj yoft. Dehqonon ba «Ittifoqi Qushchi» muttahid shudand. Soli 1921 dar Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro RKhSB ittifoqi kasaba tashkil yoft, ki 1 avgusti 1923-um 18.312 nafar azo dosht. 12 mai 1921 Ittifoqi javononi Bukhoro (dar sezdi 1-um) tashkil yoft, ki doroi 980 azo bud. Soli 1924 dar shahri Bukhoroi Kuhna konferensiyai 1-umi zanoni Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro RKhSB barpo gardid, ki dar on 300 nafar vakil ishtirok namud. Muvaffaqiyathoi iqtisodi va madanii Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro RKhSB baroi ba respublikai sotsialisti tabdil yoftani on zamina faroham ovardand. Qurultoi 5-umi Umumibukhoroii Sovetho (18—20 sentyabri 1924) chor soli mavjudiyati Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro RKhSB-ro jambast namuda, 19 sentyabri 1924 Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro RKhSB-ro Respublikai Sovetii Sotsialisti elon kard. Dar natijai guzaronidani tainoti millii davlatii Osiyoi Miyona va tashkil yoftani respublikahoi milli 27 oktyabri 1924 Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro RKhSB barham doda shuda, territoriyai on ba tarkibi respublikahoi navbunyodi Respublikai Sovetii Sotsialistii Uzbekiston, Respublikai Sovetii Sotsialistii Turkmaniston va Respublikai Avtonomii Sovetii Sotsialistii Tojikiston (az soli 1929 Respublikai Sovetii Sotsialistii Tojikiston) hamroh gardid.
Adabiyot: Shoimardonov X., Shaklu rohhoi guzashtan ba sotsializm, Dushanbe, 1976; Istoriya kommunisticheskikh organizasiy Sredney Azii, Tashkent, 1967; Pobeda Sovetskoy vlasti v Sredney Azii i Kazakhstane, Tashkent, 1967; Istoriya Bukharskoy i Khorezmskoy Narodnikh Sovetskikh respublik, Moskva, 1971* Istoriya tadjikskogo naroda, tom 3, kniga 1, Moskva, 1964; Istoriya Uzbekskoy Sovetskoy Sosialisticheskoy Respubliki, tom 3, Tashkent, 1967; Ishanov A. I., Bukharskaya Narodnaya Sovetskaya Respublika, Tashkent, 1969. Ya. Hotamov.