RESPUBLIKAI AVTONOMII SOVETII SOTSIALISTII TURKISTON (RASST)

RESPUBLIKAI AVTONOMII SOVETII SOTSIALISTII TURKISTON (RASST), dar hayati Respublikai Sovetii Federativii Sotsialistii Rossiya (1918—24), avvalin davlati soveti dar Osiyoi Miyona, ki onro 30 apreli 1918 Sezdi 5-umi Umumiturkistonii Sovetho (20 apreli—1 mai 1918) dar Toshkent elon namud. Sezd inchunin «Nizomnomai Respublikai Sovetii Turkiston»-ro tasdiq kard, Komiteti Ijroiyai Markazii (raisonash P. A. Kobozev va A. F. Solkin) va Soveti Komissaroni Khalq (raisash F. I. Kolesov)-ro intikhob namud. Sezdi 6-umi favquloddai Sovethoi Respublikai Turkiston (5—14 oktyabri 1918) Konstitusiyai Respublikai Avtonomii Sovetii Sotsialistii Turkiston RASST-ro qabul kard. Poytakhtash shahri Toshkent.

Respublikai Avtonomii Sovetii Sotsialistii Turkiston RASST dar territoriyai Turkistoni Garbi tasis yoft. Territoriyai on (ba gayr az Bukhoro va Kheva) 1705,4 hazhr kiloietr2 buda, 5230 hazor; nafar (muvofiqi baruykhatgirii soli 1920) aholi dosht, ki az on 41,% uzbekho, 13,3% qazoqho, 10,8% qirgizho, 7,7% tojikho, 4,7 turkmanho, 1,4 qaroqalpoqho va 12,7%-ro digar khalqho tashkil medihad. Ziyoda az 85% akholi dar dehot zigdagi mekard. 2/3 hissai tamomi mahsuloti respublikaro khojagi qishloq medod. Bahori 1918 dar Respublikai Avtonomii Sovetii Sotsialistii Turkiston RASST sohahoi asosii sanoat (pakhtatozakuni, ravgankashi, istehsoli madaihoi kuhi va gayra), bankho, rohhoi ohan milli kunonida shudand. Dekreti lenini dar borai zamin ba amal barovarda meshud. 17—25 iyuni 1918 Sezdi 1-umi tashkilothoi bolshevikii Turkiston barno gardid, ki on Partiyai Kommunistii Turkiston (PKT)-ro hamchun qismi tarkibii Rossiyskaya Kommunisticheskaya Partiya (bolshevikov) RKP (b) az jihati tashkili ba rasmiyat darovard. Respublikai Avtonomii Sovetii Sotsialistii Turkiston RASST dar rafti Jangi grajdani (1918—20) az Rossiyai Markazi kanda shuda bud.

Armiyai Surkhi Turkiston tashkil karda shud. Komiteti Markazii Rossiyskaya Kommunisticheskaya Partiya (bolshevikov) RKP(b) va hukumati Respublikai Sovetii Federativii Sosialistii Rossiya RSFSR ba mehnatkashoni Respublikai Avtonomii Sovetii Sotsialistii Turkiston RASST dar muborizai ziddi interventho va kontrrevolyutsioneroni dokhili yorii iqtisodi, harbi va siyosi rasondand. Diviziyai yakumi Fronti Turkiston ba torumori quvvahoi musallahi ziddi Soveti dar Zakaspiy, diviziyai duyum ba nest kardani bosmachiyoni  Fargona va diviziyai seyum ba muqobili kazakhoi safedi Haftrud safarbar karda shudand. Sentyabri 1919 qushunhoi sovetii fronti Turkiston (farmondeh M. V. Frunze, azoi SHR V. V. Kuybishev) muhosirai dush-manro rakhna karda, aloqai Respublikai Avtonomii Sovetii Sotsialistii Turkiston RASST-ro bo Rossiyai Markaay barqaror namudand. Okt. 1919 Komissiyai TuR” kistoyaii Komiteti Ijroiyai Markazi KIM-i Umumirossiya va Soveti Komissarini Khalq Respublikai Sovetii Federativii Sotsialistii Rossiya RSFSR tasis shud, ki on dar mustahkam namudani Hokimiyati Sovet dar Respublikai Avtonomii Sovetii Sotsialistii Turkiston RASST va jori kardani siyosati millii lenin roli muhim bozid. 24 sentyabri 1920 Sezdi 9-umi Sovethoi Umumiturkistoni Konstitutsiyai navi Respublikai Avtonomii Sovetii Sotsialistii Turkiston RASST-ro tasdiq kard, ki onro Komiteti Ijroiyai Markazi KIM-i Umumirossiya bo qarori khud az 11 apreli 1921 «Dar borai tashkilyobii Respublikai Avtonomii Sovetii Sotsialistii Turkiston» tasdiq namud. 20 apreli 1921 Komiteti Ijroiyai Markazii KIM Respublikai Avtonomii Sovetii Sotsialistii Turkiston RASST dar borai ivaz namudani razvyorstkai ozuqa ba andozi ozuqa qaror qabul kard.

Bo qarori Sezdi 5-umi Partiyai KommunistiiTurkiston (sentyabri 1920) dar dehot tashkilothoi sinfii dehqononi mehnatkash tashkil karda shudand, ki onho dar Ittifoqi qushchi muttahid gardidand.

Bo ishtiroki Ittifoqi qushchi solhoi 1921—22 dar Respublikai Avtonomii Sovetii Sotsialistii Turkiston RASST islohoti obu zamin sar shud, ki dar natijai on 13 hazor dehqoni kamzaminu bezamin 232 hazor desyatina zamini zamindoroni mahalliro taqsim karda giriftand. To soli 1921 dar jabhai hayoti khojagi va jamiyati-siyosi yak qator muvaffaqiyatho ba dast omadand, markazhoi asosii bosmachigari barham doda shudand, Sovetho mustah-kam gardidand, kadrhoi millii partiyavi va soveti ba kamol rasidand.

2/3 qismi kishtzorho barqaror karda shud, sanoat va savdo ravnaq yoft. Sokhtomni madaniyati sotsialisti avj girift. Mahvi besavodi sar shud.  Maktabhoi oli, miyona va makhsus kushoda shudand. Soli 1920 bo dekreti OKKh Respublikai Sovetii Federativii Sotsialistii Rossiya RSFSR, ki Vladimir  Ilich Lenin imzo kardaast, Universiteti davlatii Turkiston (holo Universiteti davlatii Toshkent) kushoda shud. 74 kitobkhonai kalon, 2 muzey ba kor daromad. Soli 1924 53 gazetai respublikaviyu mahalli nashr megardid. Az Rossiyai Markazi ba Respublikai Avtonomii Sovetii Sotsialistii Turkiston RASST omuzgoron, korkunoni ilmi, inchunin kitobu asbobhoi talimi firistoda meshud.

27 oktyabri 1924 dar natijai guzaronidani tainoti milli-davlatii respublikahoi sovetii Osiyoi Miyona Respublikai Avtonomii Sovetii Sotsialistii Turkiston RASST, barham doda shud.

Adabiyot.: Rezolyutsiya i postanovleniya sezdov Kommunisticheskoy  partii Turkestana (1918—24 god), Tashkent, 1968; Urazaev Sh. A., Turkestanskaya Avtonomnaya Sovetskaya SosialisticheskayaRespublika i eyo gosudarstvennie osobennosti, Tashkent, 1968; T u r s u n o v X. T., Nasionalnaya politika Kommunisticheskoy partii v Turkestane (1917—24 g.), Tashkent, 1971; Inoyatov X. Sh., Pobeda Sovetskoy vlasti v Turkestane, Moskva, 1973.

O. Majlisov.