Partiyai Kommunistii Bukhoro (PKB), soli 1918 bo tashabbusi tashkilothoi kommunistii Bukhoroi Nav va Toshkent tashkil yoft. 20 apreli 1918 majlisi umumii tamomi muhojironi Bukhoro davat karda shud. Ishtirokchiyoni on (qismi muhojironi ruhiyai revolyutsioni doshta) qaror kardand, ki Partiyai Kommunistii Bulgoriya PKB dar asosi etirof namudani Programmai RKP (b) tasis karda shavad. 25 sent Komiteti Markazii muvaqqatii Partiyai Kommunistii Bukhoro barpo karda shud.
Partiyai Kommunistii Bukhoro dekabri 1918 programmaero kor karda baromad, ki on sarnagun kardani sokhti mustabidi feodalii Bukhoro va barqaror namudani respublikai khalqii soveti, musodirai zaminhoi amiru bekho va ba dehqononi kambagal taqsim karda dodand onho, barobar huquqii mehnatkashoni tamomi millatho, ozodii sukhan, matbuot va gayraro peshbini mekard.
Tashkilothoi mahallii Partiyai Kommunistii Bukhoro dar yak qator shahrhoi Turkistoni Soveti tashkil yoftand. Dar hududi amorat 37 yacheyka va tashkiloti Partiyai Kommunistii Bukhoro, az jumla 23-to dar bayni korgaronu kosibonu dehqonon va 13-to dar bayni sarbozoni amir makhfi barpo karda shudand. Yake az tashkilotkhoi ommaviyu jangovari Partiyai Kommunistii Bukhoro tashkiloti partiyavii Bukhoroi Kuhna ba shumor meraft. Bay dar safhoi khud 300 nafar kommunistonro muttahid mekard. Dar shahr 10 va dar girdu atrofi on 16 yacheykai makhfii partiyavi amal mekard. Soli 1920 dar mavzei Bukhoroi Kuhna 21 yacheykai partiyavii kommunisti mavjud bud, ki onho 1500 nafar azo doshtand.
Bunyodi Partiyai Kommunistii Bukhoro dar harakati ozodikhohii amorat davrai sifatan navro ba vujud ovard. Vay bo kumaki Rossiyskaya Kommunisticheskaya Partiya (bolshevikov) kuvvahoi inqilobii khalqro ba shurishi musallahona omoda sokht. Sezdhoi 1-um (30 may — 11 iyuni 1919), 2-yum (26—30 iyuni 1919) va 3-yumi Pratiyai Kommunistii Bukhoro (31 dekabr 1919) qaror kardand, ki vaziyati siyosii mamlakat hamatarafa tahlil shuda, riyokorii mulloyu eshonho fosh kardani khalqi dar zulmotmonda az taassubi dini raho doda shavad. Partiyai Kommunistii Bukhoro ba kori buzurgi tashviqotiyu targiboti, tarbiyaviyu siyosi pardokht. Soli 1919 dar yak qator bekihoi amorat oshubhoi dehqonon barkhost. 2 iyuni hamon sol dar Bukhoroi Kuhna baromadi omma- vii mehnatkashon barpo gardid, ki dar on 15 hazor nafar ishtirok kardand.
Partiyai Kommunistii Bukhoro naqshai shurishi musallahonaro kashida, ba halli masalahoi zerin kushid: ba revolyutsiya tayyor kardani ommai khalq, muayyan namudani peshohang va rezervhoi revolyutsiya, munosibat bo javonbukhoriyon, rohhoi istifodai quvvahoi az beruni Bukhoro ba yorii inqilobchiyon meomadagi va bo quvvahoi revolyutsionii Bukhoro payvastani onho va gayra. Dar khalli durusti in masalaho Komiteti Markazii Rossiyskaya Kommunisticheskaya Partiya (bolshevikov) va namoyandagoni vakolatdori on ba Partiyai Kommunistii Bukhoro yorii amali rasondand.
Sezdi 4-um i Partiyai Kommunistii Bukhoro (16—18 avgust 1920) quvvahoi revolyutsioniyu demokratii amorati Bukhororo ba shurishi musallahona davat kard. Dar safi otryadhoi musallahi Bukhoro 5 hazor nafar jangovaron budand. Komiteti Markazii Partiyai Kommunistii Turkiston ba ikhtiyorp Komiteti Markazii Partiyai Kommunistii Bukhoro 500 nafar kommunistonro hamchun kor- kunoni siyosi firistod. 23 avgusti soli 1920 dar Saqarbozor (bekii Chorjuy) shurishi musallahona cap shud. 25 avgusti 1920 baroi rohbari ba shurish markazi partiyavi barpo karda shud. 29 avgust shurishgaron va otryadhoi surkhi Bukhoro Chorjuy Kuhnaro giriftand.
Dar jarayoni muboriza Komiteti revolyutsioni barpo karda shud, ki on ba Komissiyai turkistoniya Komiteti Ijroiyai Markazii Umumirossiya va Soveti Komissariati Khalq Respublikai Sovetii Federativii Sotsialistii Rossiya murojiat karda, ba vositai on az hukumati Respublikai Sovetii Federativii Sotsialistii Rossiya yori talabid. Hukumati Soveti qismhoi Armiyam Surkhro bo sardorii lashkarkashi mashhur M. V. Frunze ba Bukhoro ravona kard. 29—31 avgust Khatirchi, Kitob, Karmina, Ziyovuddin, Qarshi, Shahrisabz va 2 sentyabri 1920 Bukhoroi Kuhna az sarbozoni amir ozod karda shudand. Hukumati «mustabidi amir sarnagun gardid. Revolyutsiyai khalqii demokrati galaba kard. 14 sentyabr Komiteti revolyutsionii umumibukhoroi va Soveti nozironi khalq tashkil karda shud. 8 oktyabr dar Qurultoi (sezdi) 1-umi umumibukhoroii namoyandagoni khalq Bukhoro Respublikai Khalqii Soveti elon karda shud. Partiyai Kommunistii Bukhoro badi anjomi muzaffaronai shurishi musallahona digargunsozihoi revolyutsionii demokratiro ba amal barovard. Apparati kuhai feodalii amorati Bukhoro bekor va organhoi respublikaviyu mahalliihokimiyati Soveti tashkil karda shudand.
Dar paydoishi soti navi khalqiyu demokrati dar Bukhoro va mustahkam shudani safhoi Partiyai Kommunistii Bukhoro Sezdi 5-um (fevrali 1921) mavqei kalon dosht. Sezd vazifahoi asosii Partiyai Kommunistii Bukhororo muayyan karda, vaziyati dokhili va siyosii respublikaro tahlil namud. Apreli 1921 Partiyai Kommunistii Bukhoro ba Internatsionali Kommunisti dokhil shud.
Sezdi 6-umi Partiyai Kommunistii Bukhoro (dekabri 1921) diqqati asosiro ba safarbar namudani quvvahoi mehnatkashoni Bukhoro baroi nest kardani bosmachigi va mustahkam namudani sokhti khalqi jalb kard. Sezd loihai Programmai Partiyai Kommunistii Bukhororo, ki dar asosi Programmai Rossiyskaya Kommunisticheskaya Partiya (6olshevikov) tartib doda shuda bud, mu- hokima namud.
Okhiri 1921 va avvali 1922 muborizai sinfi dar Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro shiddat yoft. Bo maqsadi tezondani torumori bosmachigi 2 yanvari 1922 Komissiyai favqulodai diktatori va iyuni 1923 Soveti harbii revolyutsionii Bukhoroi Sharqi tashkil karda shudand. Solhoi 1922—23 Hokimiyati Soveti dar tamomi Bukhoroi Sharqi barqapop gardid. Avvali 1924 dar safhoi Partiyai Kommunistii Bukhoro 1298 nafar azo va 155 nafar nomzad ba azoi partiya budand, ki onhoro 152 tashkiloti ibtidoi muttahid menamud.
Dar afzoishi minbadai safhoi Partiyai Kommunistii Bukhoro, mustahkam shudani on va ba davrai taraqqiyoti sotsialisti dokhil gardidann Respublikai Khalqii Sovetii Bukhoro Sezdi 8-umi Partiyai Kommunistii Bukhoro (yanvari 1924) mavqei kalon dosht.
Dekabri 1924 ba munosibati taqsimoti milliyu davlatii Osiyoi Miyona va barpo shudani tashkilothoi partiyavii respublikaviyu viloyatii Uzbekiston, Turkmeniston va Tojikiston Komiteti Markazii Partiyai Kommunistii Bukhoro barham doda shud.
Adabiyot: Ocherki istorii kommunisticheskikh partiy Turkestana, Bukhari i Khorezma, Tashkent, 1959; Istoriya kommunisticheskikh organizasiy Sredney Azin, Tashkent, 1967; Ocherki istorii kommunisticheskoy partii Uzbekistana, Tashkent, 1974.