PSIKhOLOGIYa

PSIKhOLOGIYa (az yunoni psyche- ruh, rayon va logos — sukhan, talimot) ravonshinosi, ilmest dar borai qonunhoi obektivii faoliya­ti ruhi, az jumla ehsos, idrok, khotir, tasavvur, khayol va gayra. Psikhologiya inchunin qonunhoi tashakkuli talabot, shavqu havas, malaka, odat, mizoj, kharakter, qobiliyat va gayrapo, ki khususiyathoi psikhologii shakhsiyat hisob meyobad, meomuzad.

Psikhologiya rohi duru darozero tay kardaast va ilmest ham qadimu ham nav. Odamon az zamonhoi qadim ba hodisahoi ruhi va qonuniyati onho tavajjuh zohir mekardand. Ammo afkori psikhologii qadim payvasta bo fikrhoi falsafi peshkash meshud. Tarikhi Psikhologiya  hamchun tarikhi falsafa az muborizai oshtinopazire, ki dar bayni jarayonhoi materia­listi va idealisti az qadim davom dorad, shahodat medihad. Mu­borizai bayni materializm va ide­alizm roje ba halli masalai tabiatu mohiyati hodisahoi ruhi ifodai yak shakli muborizai quvvahoi peshqadamu mutaraqqii jamiyat ba muqobili quvvahoi irtijo meboshad. Namoyandagoni raviyai ma­terialisti dar sharhu ezohi ruhiyot va chi budani on dar mavqei ilmiyu tabii meistodand. Dar asrhoi 6 va 5 to melod tabibon va faylasufoni Yunoni Qadim ba mayna aloqamand budani ruhiyotro takhmin karda budand. Buqrot (Gippokrat) vujud doshtani mizojhoi gunogunro qayd karda bud. Namoyandagoni raviyahoi idealisti hodisahoi ruhiro az tabiat judo karda, onro chun ruhi ilohi ba qalam medodand. Chunin nuqtai nazar dar idealizmi Aflotun (Platon) makhsusan ravshan aks yoftaast. Arastu dar asarhoyash, az jumla «Dar bobi ruh» dar borai marifat, hissiyotu iroda va inchunin assotsiatsiyaho (aloqaho) fikrhoi shoista peshkash karda bud.

Guzashtagoni khalqi tojik niz dar taraqqiyoti Psikhologiya hissai muanyan guzoshtaand. Unsurhoi avvalini fikrhoi psikhologi dar ejodiyoti dahanakii khalq dar obrazhoi qahramononu pahlavonon, dar makhazhoi khatti, masalan, dar «Avesto»  va digar sarchashmahoi qadim ravshan aks yoftaand. Dar asarhoi faylasufon, tabibon va namoyandagoni adabiyoti klassiki, monandi Abuali ibni Sino, Umari Khayyom, Nosiri Khisrav, Sadii Sherozi, Kamoli Khujandi, Abdurrahmoni ‘Jomi va digaron bisyor jihathoi ruhiyot goh bavosita va goh bevosita mavzui bahsu munozira va sharhu ezoh qaror yoftaand. Az asri 11 cap karda asarhoi makhsuse navishta shudaand, ki masalahoi judogonai pedago­giyu psikhologiro darbar giriftaand: «Risolai ishq», «Ravonshinosi» va «Al-Qonun»-i Abuali ibni Sino, «Qobusnoma»-i Unsurulmaolii Kaykovus, «Rushnoinoma» va «Saodatnoma»-i Nosiri Khisrav, «Pandno­ma» -i Fariddudipuni Attor va gayra. Kaykovus prosesshoi ruhiro ba du guruh judo karda bud: a) somea (shunavoi), bosira (bonoi), shomma (buyoi), zoiqa (chashiyoi), lomisa (basovi) — npikosi materiya; b) khotir, mulohiza, khayol, nutq — inikosi ruh. Dar tarikhi taraqqiyoti Psikhologiya va dar manidodi ruhiyot makhsusan Abualii Sino maqomi baland dorad. Baroi inkishofi afkori psikhologii Abualii Sino talimoti Arastu dar bobi ruh va goya, Abunasri Forobi roje ba hamin masala tasiri kalon rasondand, ammo u dar sharhi tabiati ruhiyot az guzashtagon va hamasroni khud khele pesh guzasht. Abuali ibni Sino dar qismati «Ravonshinosi»-i «Kitob-ush-shifo» donishhoi hissi, khususiyathoi farqkunanda, asoshoi fiziologii onho va ba tahlili andeshahoi peshiniyon roje ba masalahoi mazkur pardokhtaast. U quvvai muharrikai insonro ba kuvvahoi khoriji va botinie, ki ashyo va hodisahoro marifat mekunand, taqsim karda, in quvvahoro dar navbati khud ba navhoi hissi zohiri (somea, bosira, shomma, zoiqa, lomisa) hamchun zinai nakhusti marifat va aqli (vahmiyot, maqbulot, musallamot, mu­khayyalot va gayra) judo mekunad. Abualii Sino inchunin maynaro markazi ruhiyot hisobida, ba masalahoi Psikhologiyai umumi va sinnu sol diqqati kalon doda, hayoti odamro ba davraho taqsim karda bud; taraqqiyoti ruhiyoti kudakro ba inkishofi umumii fiziologi va tashakkuli talabot aloqamand medonist.

Asri 17 dar taraqqiyoti donishhoi biologi va psikhologi davrai nav kushod. Dar aqidaho oid ba jism va ruh tagyiroti kulli ba vujud omad. Nakhustin bor olimi buzurgi Fransiya R. Dekart dar borai ref­leks fikr bayon namud. Materialis­ti Angliya T. Gobbs az ruhu jon qati nazar kard va nakhustin bor dar tarikhi Psikhologiya talimot dar borai ruh ba talimot dar borai hodisahoi ruhi tabdil yoft.

Dar nimai duyumi asri 19 Psikhologiya ba ilmi mustaqil tabdil yoft. Avvalho tajribai psikhologi az tarafi olimoni nemis E. Veber, G. Fekhner, I. Myuller, G. Gelmgolts hangomi omukhtani ehsosot, badtar az ta­rafi faylasuf va psikhologi nemis V. Vundt, psikhologi nemis G. Ebbingauz va digaron hangomi tadqiqoti idrok, diqqat, khotir, assotsiatsiya va gayra tatbiq karda shud. Dar okhori solhoi 80 asri 19 laboratoriyahoi psi­khologi tasis yoftand. Dar asri 20 dar Psikhologiya jarayonhoi bisyore paydo shuda, on ba yakchand raviyahoi idealistyi va mekhanisti, chunonchi bikhe­viorizm, geshtaltpsikhologiya, per­sonalizm, freydizm va gayra judo gardid.

Psikhologiyai soveti dar asosi talimoti materialisti va dialektiki dar bo­rai mahsuli materiya budani ruhiyot va dar ayni hol etirof namudani tafovuti khosi onho, dar bobi sababi muayyani moddi doshtani harguna hodisahoi ruhi, ba qonunhoi hayot tobe budani ruhiyot taraqqi mekunad. Asosi metodologii Psikhologiyai sovetiro nazariyai marksistiyu leninii inikos va bunyodi ilmii onro talimoti I. M. Sechenov va I. P. Pavlov dar borai faoliyati olii asab tashkil medihand. I. M. Sechenov dar asari mashhuri khud «Reflekshoi maynai sar» (1863) asoshoi fiziologii prosesshoi ruhiro muayyan karda, bo in ba nazariyai idealisti, ki ruhro abadi meshumorad, shikast dod. I. P. Pav­lov qonuniyati tashakkuli reflekshoi shartiro kashf kard. Dar kashfu taini prinsipu problemahoi asosii Psikhologiyai soveti khizmati olimoi B. G. Ananev, P. P. Blon­skiy, L. S. Vigotskiy, A. V. Zaporo­jets, K. N. Kornilov, G. S. Kostyuk, A. N. Leontev, A. R. Luriya, S. L. Rubinshteyn, A. A. Smirnov, B. M. Teplov, D. N. Uznadze khele kalon ast. Dar nimai solhoi 30 prinsiphoi asosii Psikhologiyai soveti — determi­nizm, yagonagii shuur va faoliyat, inkishofi ruhiyot kor karda shudand. Galabai Revolyutsiyai Kabiri Sotsialistii Ok­tyabr baroi taraqqiyoti Psikhologiyai ilmi dar Tojikiston ham sharoit faroham ovard.

Taraqqiyoti minbadai ilmi Psikhologiya dar Tojikiston ba kushoda shudani kafedrahoi Psikhologiya, shubai Instituti tadqiqoti ilmii ilmhoi pedagogi va tayyor namudani mutakhassisoni in soha aloqamandi dorad. Baze masalahoi psikhologiro olpmon A. M. Bahovaddnnov, N. A. Bikchen- tay, L. A. Venger, M. G. Yaroshevekiy va digaron tadqiq kardand. Tadqiqoti psikhologhoi respublika yakchand masalahoi Psikhologiyai umumi, bachagona, pedagogi, ijtimoi va sportro dar bar megirad. Dar respubli­ka Shubai tojikistonii jamiyati psikhologhoi SSSR amal meku­nad.

Psikhologiya dar rafti taraqqiyoti khud ba yakchand sohahoi makhsus chudo shudaast. Az jihati faoliyati konkreti yakchand soharo qayd mekunand: onho masalahoi Psikhologiyai mehnat, ki ba on boz psikhologiyai injeneri, aviatsioni va kayhoni dokhil meshavand; Psikhologiyai pedagogi, ki dar navbati khud Psikhologiyai talim, Psikhologiyai tarbiya va Psikhologiyai muallimro dar bar megirad; Psikhologiyai tibbi, ki ba neyropsikhologiya, psikhofarmokologiya, psikhoterapiya, psikhoprofilaktika va psikhogigie­na chudo meshavad; Psikhologiyai yuridiki, ki az Psikhologiyai sudi, Psikhologiyai jinoyati va Psikhologiyai islohi mehnati iborat ast. Psikhologiyai sport, savdo, Psikhologiyai ejodiyoti ilmi, Psikhologiyai qarbi niz ba guruhi yakumi sohahoi Psikhologiya dokhiland. Az jihati ta­raqqiyot Psikhologiyai sinnu sol, Psikhologiyai makh­sus va Psikhologiyai muqoisaviro boyad dar nazar dosht. Psikhologiyai sinnu sol dar navbati khud ba Psikhologiyai kudakon, Psikhologiyai navrason, Psikhologiyai javonon, Psikhologiyai kalonsolon va Psikhologiyai pironsolon judo meshavad. Oligofrenopsikhologiya, surdopsikhologiya va tiflopsikhologiya sohai makhsusro tashkil medihand. Zoopsikhologiya (Psikhologiyai hayvonot) sohai makhsusi muqoisadi meboshad.

Psikhologiya obekti khudro dar aloqamandi bo ilmhoi digar myoomuzad; dar navbati avval ba materialzmi di­alektiki va tarikhi takya meku­nad. Gayr az in Psikhologiya bo fiziologiya, az jumla bo fiziologiyai olii asab, pedagogika, kibernetika, tarikh, adabiyot, zabonshinosii umumi va gayra aloqamand ast. Psikhologiya monandi ilmhoi digar hangomi tadqiqot az metodhoi muayyani tadqiqoti il­m istifoda mebarad. Metodhoi asosii Psikhologiyaro mushohida va eksperi­ment tashkil medihand.

Psikhologiyai ilmi dar tarbiyai azoyoni Jamiyat va tashakkuli jahonbinii marksisti-leninii onho ahamiyati buzurg dorad. Donishhoi psikhologi dar muboriza ba muqobili idea­lizm va hurofoti dini chun yaroqiideyavi khizmat mekunand.

Ad.: Marks K., Ekonomiko-filo­sofskie rukopisi 1844 goda. M.. 1956; Engels F., Dialektika prirodi, M., 1975; Vigodskiy L. S.. Razvitie visshikh psikhicheskikh funksiy, M., 1960; Yaroshevskiy M. G., Istoriya psi­khologii, M., 1966; Leontev A. N., Problemi razvitiya psikhiki, M., 1972; H. S. Safarov.