Oksigen

Oksigen (lotini Oxygenium), Oksigen elementi khimiyavii guruhi VI siste­mai davrii Mendeleev, raqami at. 8, massam at. 15,9994. Oksigenro K. Sheels (1771) dar natijai tafsonidani selitraho (KNO3, N’aNQs), duoksidi mangan (Mp0₂) va J. Pristli (1774) dar natijai tafsonidani surik (ReO<) va oksidi simob (HgO) novobasta ba yakdigar hosil namudaand. Oksigeni tibii az 3 izotopi sobit ¹⁶0 (99,759%), ^,70 (0,037%) va ^,80 (0,204%) iborat ast.

Oksigen dar sharoiti muqarrari gazi berang, bebuy va bemazza buda, dar —182,9° Selsiya ba moei kabudi safedtob tabdil meyobad; dar — 218,7° Selsiya boshad, kristallhoi kabud hosil menamoyad. Molekulam Oksigen dar sharoiti mutadil du atomi (0₂) buda, dar razryadhoi elektri seatoma (O») va dar fishori baland choratoma (0₄) meshavad. Oksigen dar payvasthoyash duvalenta ast. Oksigen nometalli faol buda (badi ftor), dar sharoithoi gunogun ba gayr az gazkhoi inerti, tillo, platina va galogenho, bo khamai digar elementho bevosita payvast meshavad.

Qarib hamai reaksiyahoi Oksigen bo digar elementho reaksiiyai oksidsha- vii ekzotermist. Oksigen bo gidrogen, sulfur, karbon, nitrogen, fosfor dar harorati muqarrari khele sust, ammo dar harorati baland tez (bo gidrogen dar harorati az 550° Selsiya ziyod bo tarkish) payvast meshavad. Reaksiiyai Oksigen bo nitrogen endotermi buda, tanho dar harorati az 1200° ziyod yo dar razryadi elektri ba amal meoyad.

Oksigen qarib hamai metallhoro (khususan metallhoi ishqori va ishqorzaminro) faol oksid menamoyad. Surati reaksiiyai bayni metallhoyu Oksigen bo omilhoi gunogun (holati sathi me­tall, darajai khurdii on, mavjud budani omekhtaho va gayra) vobasta ast. Dar prosessi tasiri mutaqobili moddaho va Oksigeni ob roli muhim mebozad.

Masalan, hatto kaliy dar holati nabudani ob bo Oksigen ba reaksiya nameravad, vale bo ishtiroki bughoi ob (dar sharoiti mutadil) bo on bo tarkish payvast meshavad. Oksidi baze metallho bo Oksigen payvast shuda peroksid (Na₂0₂, V&0₂, KOz BOz va gayra) hosil mekunand. Reaksiyai mutaqobili karbogidridhoyu Oksigen asosi prosesshoi muhimi sanoati ba shu- mor meravad.

Beshtarin payvasthoi organiki (karbogidridhoi noser, aldegidu fenolho, inchunin skipi­dar va gayra) bo Oksigen ba osoni payvast meshavand. Oksidshavii moddahoi gizoii hujayraho bo Oksigen manbai energiyai organizmhoi zinda ast. Oksigen yake az elementhoi dar tabiat pahnshudatarin meboshad.

Payvasthoi Oksigen ka­rib 85,82% massai gidrosfera, qa­rib nisfi (47%)-i massai litosferaro tashkil doda, tanho dar atmos­fera, ki onjo Oksigen dar holati ozod ast, badi nitrogen joi duyumro (23,15% az rui massa) ishgol menamoyad. Oksigen 1364 khel mineral hosil mekunad, ki az onho silikatho (shpati dashti, abraq va gayra), kvars, oksidhoi ohan, karbonatho va sulfatho beshtar pahn gashtaand. Dar organizmhoi zinda ba hisobi miyona karib 70%‘ Oksigen mavjud ast. Oksigen asosan ba tarkibi safedakho,  ravganho, angishtobho va payvasthoi noorganikii skelet dokhil meshavad.

Oksigeni ozod dar prosesshoi biokhimiyaviyu fiziologii organizm, khususan nafaskashi ahamiyati kalon dorad. Hamai organizmhoi zinda (ba gayr az baze mikroorganizmhoi anaerobi) energiyai baroi hayot zaruriro az hisobi bo Oksigen oksidshavii biolo­gii moddahoi gunogun megirand.

Oksigenro dar sanoat bo 3 usul hosill mekunand: khimiyavi, elektroliz (elektro­lizi ob) va fiziki (az_havo). Oksigenini gaziro dar ballonhoi pulodin tahti fishori baland (15—42 Mn/m²), Oksigeni moero dar zarfhoi Dyuar yo sisternahoi makhsus nigoh medorand va mekashonand. Oksigeni tekhnikiro dar korkardi metallho, kafsheru burida­ni onho va gayra, Oksigeni tekhnologiro dar sanoati khimiya hangomi hosil kar­dani suzishvorii reaktivii moe, ravganhoi molidani, kislotahoi nitrat va sulfat, metanol, ammiak va nurihoi ammoniy, peroksidi me­tallho va digar mahsulotkhoi khimiyavi, Oksigeni moero baroi tarkonidan, baroi muharrikhoi reaktivi va korhoi laboratori, dar tib, parvozhoi kayhoni va gayra istifoda mebarand. Oksigen khususan dar intensivonii prosesshoi metallurgi va pirometallurgi baroi hosil kardani metallhoi siyohu ranga farovon istifoda meshavad.

Adabiyot: Chugaev L. A., Otkritie kis­loroda i teoriya goreniya v svyazi s fi­losofskimi ucheniyami drevnego mira,

Izbrannie trudi, tom 3, Moskva, 1962; Kislorod,

Spravka, chast 1—2, Moskva, 1967; Razumovs­kiy S. D., Kislorod — elementarnie formi i svoystva, Moskva, 1979.