Norvegiya

Norvegiya (ba zaboni davlatiashon “Norge”), Shohigarii Norvegiya (Kongeriket Norge). Davlat dar Avrupoi shimoli, dar gayrb va shimoli nimjazirai Skandinaviya voqe ast. Onro az Shimol bahri Barens, az Garb bahrhoi Norvegiya va Shimol, az Janubi gul. Skagerrak ihota kardaand. Norvegiya asosan bo Shvetsiya, dar Shimoli Aqso bo Finlyandiya va Russiya hamsarhad meboshad. Masohatash 385 hazash km². Aholiii Norvegiya 5,3 mln. nafar (2017s.).

Poytakhti Norvegiya shahri “Oslo” meboshad. Az jihati mamuri Norvegiya ba fyulke (viloyatho) taqsim shudaast. Galajazira Shpisbergen va jazirai Medvejiy (dar uqyonusi Yakhbastai Shimoli) va jazirai Yan-Mayen (dar qismi shimoli uqyonus Atlantik) va jazira Buve (dar qismi janubi uqyonusi Atlantik) ba Norvegiya taalluq dorand.

Sokhti davlati. Norvegiya— davlati shohii konstitusioni. Konstitusiyai hoziraash 17 may 1814 qabul shudaast. Sardori davlat — shoh. Hokimiyatp qonunbaror—parlament-spotilg, ki onro aholi ba muhlati 4 sol intikhob mekunad. Aholi az sinni 20-solagi huquqi intikhoboti paydo meku­nad. Hokimiyati ijroiya ba hukumat, ki sardori on sarvazir meboshad, taalluq dorad. Sistemai sudi: sudhoi instansiyai yakum va duyum, Sudi Oli; sudyahoro shoh tain mekunad.

Tabiat. Norvegiya— mamlakati kuhsor. Taqriban az 3 du qismi territoriyai on az sathi bahr dar balandii 500 m voqe gardidaast; pastkhamiho dar sohili bahr joy giriftaand. Sohili garbiro fordho buridaand. Dar nazdi sohilho ba miqdori ziyod jazirahoi kalon (Lofoten, Vesterolen, Senya, Mageryo, Syoryo va gayra) va jazirahoi khurd voqeand. Qismi kaloni territoriyai mamlakatro kuhhoi Skandinaviya (nuqtai balandtarinash 2469 m) ishgol kardaast. Sarvathoi zerizamini: madani ohan, nikel, mis, molibden, kobalt, nuqra va g. Az qari obhoi nazdi sohili b. Shimoli s. 1970 koni neft va gaz yoft shud.

NORVEGIYa DAR KhARITA

Iqlimash mutadil, dar Shimoli Aqso subarktiki, dar nohiyahoi nazdi sohil uqyonusi. Harorati miyonai yanvar —2, —4°S, dar janub 2° S. Tobistonash salqin, zud-zud boron meborad. Borishoti so­lona 1000—3000 mm. Taqriban 5000 km² territoriyaro yakhi doimi pushondaast. Daryohoi kalon: Glomma, Logen (Gudbransdal), Logen (Numedal). Kuli kalontarin—kuli Mesa. 24%-i territoriyai mamlakatro besha faro giriftaast. Khokash asosan kamquvvati beshagi, dar Janubi khoki khokistarrangi kuhi duchor meoyad. Olami hayvonot: ruboh, silovsin, shohgavazn, sanjob, qoqum, gavazni shimoli, khongul, ohu; dar so­hili bahr parrandai bisyor (mohikhurak, murgobi, qoz va gayra) hast. Bahrhoe, ki  Norvegiyaro ihota kardaand, az mohi boyand; dar obhoi nazdi sohil tyulen zindagi mekunad.

Aholi. 98% norvegho. Ba gayr az on saamho, kvenho, shvedho, daniyagiho, nemisho va digar khalkho niz zindagy mekunand. Zaboni rasmi — norvegi. Dini rasmi — lyuterani.

Ocherki tarikhi. Inson dar territoriyai hozirai Norvegiya hanuz dar asrhoi badi davrai yakhbandi maskan karda sud. Aholi, ki dar bayni on sokhti avlodi hukmron bud, qad-qadi sohil shrifta bo shikor, saydi mohi, dar Shimol bo shikori tyulen mashgul bud. Dar davrai neolit iqlim muloimtar shud, qasabahoi aholinishin bisyortar, aholi boshad bo chorvodori va ziroat mashgul gardid. Dar miyonai hazorai 1 to melod nimjazirai Skandinaviya qabilazhoi germani va dar asri 4 melod qabilahoi navi germani maskan giriftand, Asrhoi 8—11 davrai guzarish az jamiyati gayrisinfi ba jamiyati sinfi bud. Asrhoi 9—10 dar territoriyai Norvegiya qabilaho az jihati siyosi muttahid gardidand, dar in davra hokimiyati shoh va kaliso purzur gardid. Asri 13 prosessi muttahidshavii qabilahoi Norvegiya ba okhir rasid. Solhoi 1262—1264 Norvegiya Islandiyaro tasarruf kard.

Norvegiya dar bayni davlathoi Skandinaviya az jihati iqtisodi khele qafomonda bud, binobar on ham khojagii naturali dar in jo muddati daroz hukmron shud, shahrho taraqqi namekardand. Soli 1319 Norvegiya bo Shvesiya, 1380 bo Daniya muttahid gardid, 1397 bayni se shohii Skan­dinaviya shartnomai Kalmar ba imzo rasid, ki muvofiqi on Norvegiya tobei Daniya shuda mond. Dar asri 16 dar sharoiti boloravii umumii iqtisodisi Evropai Garbi va Shimoli peshrafti iqtisodiyoti Norvegiya niz mushohida karda shud. Robitahoi tijoratii on bo Germaiiyai Shimoli, Niderlandiya, Angliya va Shotlandiya vusat yoft. Norvegiya ba khorija ravgan, mohi va chubu takhta eksport mekunad. Avvalin korkhonahoi sanoati madan (istehsoli mis, ohan, nuqra) paydo shudand, kishtironi vusat yoft va avvalin sekhhoi hunarmandi ba vujud omadand. Dar barobari vusat yoftani munosibathoi molite nuli ba tabaqaho judoshavii dehqonon avj girift. Tabaqai ashrofon tadrijan barham khurd.

Dehqononi davlatdor az jihati siyosi quvvai purzur shudand. Dar nimai duyumi asrhoi 17—18 dar sharoiti boloravii iqtisodi burjuaziyai shahri tashakkul yoft, khojagii jangal, korkhonahoi kuhkori, kishtisozi, bahrnavardi ba ikhtiyori tojironi sarmoyador guzasht. Okhiri asri 18 — ibtidoi asri 19 manufaktura va kapitali kaloni tijorati vusat yoft. Solhoi 1750—1807 iqtidori floti Norvegiya du marotiba afzud, shumorai kishtiho az 600 to 1514 rasid. Ba miqdori ziyod ba khorija furukhtani mohi, chubu takhta va ohan (asosan ba Britaniyai Kabir) na tanho shahriyon, inchunin dehqononi mulkdorro niz boy megardond. Dar natijai jangi solhoi 1807—1814 Angliyayu Daniya va khushksolii mudhish ahvoli Norvegiya nihoyat vaznin shud. Dahho hazor odamon az gurusnagi nobud shudand. Dar asosi Shartnomai osoishtai Kil (1814), ki bayni Daniya va Shvetsiya basta shud, Norvegiya ba mulki Shvetsiya tabdil yoft. Khalqi Norvegiya ba gazab omada bahri istiqloliyat va konstitusiya ba muborizai revolyutsioni barkhost. 17 may 1814 Majlisi muassison konstitu­siya qabul karda, shoh intikhob namud.

Taziqi davlathoi buzurg (ittifoqchiyoni Shvetsiya) va chand shikasti Norvegiya dar jang bo shvedho (tobistoni 1814) ba istiqloli Norvegiya khele khalal rasond. 4 noyabyari 1814 storting shohi Shvetsiyaro shohi Norvegiya ham elon kard. Voqeahoi soli 1814 yak nav revolyutsiya burju­azie budand, ki ba okhir rasonda nashud. Az soli 1814 to 1905 Shvetsiyayu Norvegiya muttahid budand. Soli 1815 sharthoi ittifoqi Shvetsyayu Norve­giya bo qonuni makhsus mustahkam karda shudand. Norvegiya istiqloliyati dokhili ba dast ovarda boshad ham, ittifoqchii doimii harbii Shvetsiya gardid va dar siyosati beruni sohibikhtiyor nabud. Dar asri 19 sanoati bofandagi, sellyulozayu kogaz, konservi mohi taraqqi kard. Iqtidori floti tijoratii on 5 marotiba afzud. Miyonai asri 19 dar Norvegiya kapitalizm poydor gardid. Peshrafti sotsialiyu iqtisodi ba tezutund shudani muborizai sinfi ovarda rasond. Dar zeri tasiri revolyutsiyahoi 1848 dar Evropa dar Norvegiya solhoi 1848—1851 avvalin kharakati ommavii demokratii korgaroni khojagii qishloq va kambagalon cap shud. Proletarshavii aholi surat girift.

Ittifoqhoi kasaba va partiyahoi siyosi tashkil shudand. 7 iyuni 1905 storting ittifoqi Shvetsiyayu Norvegiyaro bekor kard. Rossiya avvalin shuda istiqloliyati Norvegiyaro etirof kard va bo on (1905) munosibathoi diplomati muqarrar kard. Dar dahsolai yakumi badi ba dast darovardani istiqloliyati sanoati Norvegiya khele taraqqi kard. Kalontarin dar Evropa GES-ho sokhta shudand. Revolyutsiyai 1905—1907 dar Rossiya ba boloravii kharakati korgari dar Norvegiya sabab shud. Dar davrai Jangi yakumi jahoni hukumati Norvegiya siyosati betarafiro pesh girift. Dar in davra sanoat boz ham taraqqi kard, sohiboni korkhonaho boytar shudand. Revolyutsiyai Kabiri Sotsialisti Oktyabr ba Norvegiya tasiri kalon rasond. Dar nimai avvali soli 1918 dar Norvegiya bisyor sovethoi korgaroni mahalli tashkil shudand. Soli 1923 Partiyai Kommunistii Norvegiya tasis yoft.

Sentyabri 1921 hukumati Norvegiya Rossiyai Sovetiro ba rasmiyat shinokhta, fevrali 1924 bo SSSR munosi­bathoi dilomati barqaror kard. Bekhtarin farzandoni khalqi Norvegiya ba mardumi az gurusnagi aziyatkashindai Povoljiya («fondi F. Nansen») yori kardand. Dar davrai bukhroni iqtisodii jahonii 1929—1933 Norvegiya nihoyat sust shud. Badi bartaraf gardidani bukhroni iqtisodiyot Norvegiya boz ru ba taraqqi nihod, darajai zindagonii khalq baland, shud; floti tijoratii Norvegiya dar dunyo ba yake az joyhoi avval, az jihati istehsoli quvvai elektr boshad (ba har yak cap aholi), ba joi yakum baromad. Safi proletariat meafzud.

Bo cap shudani Jangi duyumi jahon Norvegiya betarafii khudro elon kard. 9 apreli 1940 qushunhoi Germaniyai fa­shisti ba Norvegiya hujum kardand. Badi jangi du moha Germaniya Norvegiyaro purra istilo kard. Baroi az dushman ozod namudani mamlakat harakati umumikhalqi avj girift. Ba muborizai yaroqnoki khalq Partiyai Kommunisti sarvari namud. Dar muborizai khalqi Norvegiya bisyor askaroni sovetii az konslagerhoi fashisti gurekhtagi niz ishtirok namudand. Oktyabri 1944 qu­shunhoi soveti ba Norvegiyai Shimoli daromadand. 8 may 1945 qushunhoi dar Norvegiya budai fashiston taslim shu­dand. Dar davrai badi jang ziddiyathoi ijtimoi tezu tund shudand, boloravii harakati mutashakkilonai korgari va muborizai ommai mehnatkashon baroi khuquqi siyosi va ijtimoi-iqtisodi purzur shud. Safi ittifoqhoi kasaba bosurat meafzud, ittifoqhoi kasaba quvvai bonufuzi jamiyatiyu siyosi megardidand.

Mavqei Partiyai korgarii Norvegiya mustahkam, obruyu etibori on dar harakati korgari baland shud. Vale soli 1947 Norvegiya ba Plani Marshall va apreli 1949 ba bloki NATO, marti 1960 ba Assotsiatsiyai evropoii savdoi ozod hamroh shud. Az solhoi 50 in jonib bayni SSSR va Norvegiya doir ba aloqai havoi, hamkorii madani, iqtisodi, ilmiyu tekhniki, kishtironi va gayra yakchand shartnoma ba imzo rasidand. Yanvari 1972 Norvegiya ba «Bozori umumi» dokhil shud. Avvali solhoi 70 dar Norvegiya ziddiyathoi ijtimoiyu sinfi nihoyat tezu tund shudand.

Partiyahoi siyosi, ittifoqhoi ka­saba va digar tashkilothoi jamiyati.   Partiyai korgarii Nor­vegiya (tasisash 1887), sotsial-demokrati, partiyai kalontarini mamlakat. Partiyai Kheyre (tasis­ash 1885), konservativi.  Manfiathoi burjuaziyahoi kalonro ifoda mekunad. Partiyai kh a lqii khristiani, (tasisash 1933), partiyai burjuazi. Partiyai Markaz (ta­sisash 1920), manfiathoi burjuaziyai dehotro ifoda mekunad. Par­tiyai Venstre (tasisash 1884), manfiathoi burjuaziyai miyona va khurd, inchunin yak qismi khizmatchiyon va ziyoiyonro ifoda mekunad. P a r tiyai Kommunistii Norve­giya (PKN) (tasisash 1923). I t tihodi markazii ittifoqhoi kasabai Norvegiya (tasiyuash 1899). Partiyai pro­gress, (tasisash 1973), Partiyai rosti guzaro. Jamiyati «Norvegiya — SSSR».

Khojagi. Norvegiya— mamlakati az jikhati sanoat taraqqikardai kapitalisti. Dar mahsuloti umumii milli sahmi sanoat va epergetika (11%, 1980) az sahmi mahsuloti khojagii qishloq 5 marotiba (6%) ziyodtar ast; dar iqtisodiyoti mamlakat kishtironii bahri va mohigiri mavqei kalon dorand. Dar iqtisodiyoti Norvegiya eksport va import niz ahamiyati kalon dorand. Solhoi 60 sohahoi navi sanoat ba vujud omadand. Dar iqtisodiyoti on kapitali khoriji mavqei kalon dorad. Dar natijai te­zu tund shudani ziddiyathoi ijtimoi kharakati korpartoi sol az sol zurtar meshavad.

Solhoi 70 narkhu navo 6—8% baland shud. Sohahoi asosii sanoat: elektrometallurgiya, elektro­khimiya, sellyulozayu kogaz va sanoati istehsoli mahsuloti mohi. Dar sanoatn madan istikhroji madani ohan, titan, pirit, mis, ruh angishtsang va gayra ahamiyati kalon do­rad. Neft va gaz niz istehsol me­shavad. Energetikai mamlakat khele khub taraqqi kardaast. Ziyoda az 99%-i quvvai elektrro GES-ho istehsol mekunand; az jihati istehsoli quvvai elektr ba 1 nafar aholi (soli 1980 1984 mlrd kvt-soat energiya istehsol shuda bud). Norvegiya dar jahoni kapitalis­ti joi 1-umro megirad. Metallurgiyai siyoh ba gudozishi elektrochuyan, elektropulod va ferrokhulaho makhsus gardonida shudaast. Norvegiya az jihati istehsoli alyuminiy dar Evropai Garbi dar joi 1-um va dar jahoni kapitalisti dar joi 4-um (bad az ShMA, Yaponiya, Kanada) meistad.

Ba gayr az on ruhi elektroliti, ni­kel, mis, magniy niz istehsol meshavad. Sohahoi asosii sanoati moshinsozi va korkardi metall: kishtisozi, elektrotekhnika va radioelek­tronika. Norvegiya az jihati kishtisozi dar jahoni kapitalisti dar joi 7-um meistad. Sanoati elektrokhimiya asosan bo istehsoli nurihoi nitrogeni va karbidi kalsiy mashgul ast. Sano­ati korkardi chub, sellyulozayu kogaz va sanoati sabuk khele taraqqi kardaand. Dar sanoati khurokvori istehsoli mahsuloti mohi va ravganu panir va gayra mavqei bagoyat kalon dorad.

Khojagii qishloq. Norvegiya mamlakati kuhsor meboshad, binobar in hamagi 2,6 % -i  territoriyai on kishtbob ast. Maydoni alafu margzor boshad, 0,4%-ro tashkil medihad. Norvegiya asosan chorvoi gushtu shirdeh parvarish mekunad. Az ziroati galladona asosan suli, jav, az ziroati tekhniki kartoshka kisht karda meshavad. Soli 1981 mamlakat (ba hisobi hazor cap) 966_gov, az on jumla 378 modagov, 1920 gusfand, 708 khuk, 6,3 mln parranda dosht. Norvegiya Soli 1980 qarib 2,6 mln. t. mohi girifta bud.

Naqliyot. Az 3/2 hissai borkashonii dokhili va az 10 9 hissai bori eksportshavanda ba naqliyoti bahri rost meoyad. Bandarhoi asosi:Oslo, Bergen, Stavanger, Narvik. Tuli rohi ohan—4,3 hazor km; rohi avtomobilgard— 78,1 hazor km (1977). Aeroporthoi asosi: Fornebu (Oslo), Sula (Stavan­ger) va Budyo.

Savdoi beruna. Norvegiya ba khorija mahsuloti sanoati elektrometallurgiya, elektrokhimiya, sellyulozayu kogaz va gayra barovarda az khorija moshin, suzishvori, metallhoi siyohi gazvor, khurokvori mekharad. Sharikoni asosii savdoyash: Britaniyai Kabir, Shvetsiya, Finlyandiya, RFG. Vohidi pul — krona.

Nigahdorii tandurusti. Soli 1972 ba 1000 nafar aholi tavallud 16,6, favt 10, favti kudakoni navzod 12,7 nafar rost omad. Sababhoi asosii favt: kasalihoi dil, saraton, varami shush, sil, kasalihoi jimoi va gayra. Soli 1970 dar mamlakdat 335 kasalkhonai doroi 42,4 hazor kat (ba 1 hazor nafar aholi 10,1 kat) bud. Soli 1971—5,7 hazor dukhtur (1 dukhtur ba 431 nafar aholi), 3,3 hazor dukhturi dandon, 1,3 hazor far­masevt va qarib 14 hazor kormandi miyonai tibbi ba aholi khizmat rasond. 2 fakulteti tibbii universitetho kadrhoi tibbi tayyor mekunad. Dar mamlakat kurortu sapatoriyaho hastand.

Maorif. Dar Norvegiya avvalin maktabho dar asri 12 dar Oslo, Bergen, Tronkheym kushoda shuda budand. Muvofiqi qonuni soli 1848 talimi kudakon az sinni 7 to 13—14-solagi hatmi bud. Sistemai hozirai maorifi Norvegiya az muassisahoi tomaktabi cap meshavad. Talimi hatmii ibtidoi az maktabi 8-sola va maktabi 1-solai ilovagi iborat ast; Maktabi miyonai malumoti umumi — gimnaziyai 4—5-sola. Soli tahsili 1971—1972 dar maktabhoi hatmii malumoti umumi 571,6 hazor, dar maktabhoi miyona qa­rib 73 hazor, dar omuzishgohhoi kasbi va dar maktabhoi miyonai makhsus 67 hazor khonanda tahsil kard.

Norvegiya 4 universitet dorad: Universiteti Oslo (tasisash 1811), Bergen (1948), Tronkheym (1968) va Tromsyo (1972). Soli tahsili 1972— 1973 dar maktabhoi oli ziyoda az 34 hazor student tahsil mekard. Kitobkhonahoi kalon: kitobkhonai universitetho, kitobkhonai shahrii Oslo. Muzeyho: Muzei khalqii Norvegiya (tasisash 1894), Muzei universiteti yodgorihoi zamonhoi guzashta (1828), Nigoristoni milli (1837), Muzei sanati amali (1876), Muzei Munk (1963), Muzei Vigelann (1947), Muzei zoologiya (1820), muzeyhoe, ki dar onho kishtihoi vikinghoi Norvegiya, kishtii R. Amundsen va F. Nansen «Fram» va amadi T. Kheyerdal «Kon-Tiki» (dar Oslo) mahfuzand.

Ilm va muassisahoi ilmi. Mavqei khubi geografii Norvegiya ba taraqqikardani kishtisozi va bahrnavardi musoidat namud. Bahrnavardoni Norvegiya hanuz dar okhiri asrihoi 8 ba sayohathoi darozmuddati bahri baromada okhirhoi asri 9 Islandiya, asri 10 Grenlandiya va Ame­rikai Shimoliro kashf kardand. Ba Daniya hamroh karda shudani Norvegiya (1380) taraqqiyoti onro ba muddati daroz bozdosht. Tanho asrhoi 17—18 ba tufayli dar Norvegiya paydo shudani munosibathoi kapitalisti va behtar gardidani aloqai on bo digar davlatho baroi inkishofi ilm sharoiti khub faroham omad. Ibtidoi asri 17 Y. Munk ba sui Qutbi Shimoli chand safari tadqiqoti kard.

Soli 1811 dar Kristianiya (Oslo) universitet tasis yoft, ki on dar taraqqii ilmhoi tabiatshinosi mavqei muhim dosht. Bo ogozi avji inkishofi sanoat (solhoi 40 asri 19) dar sohai tabiatshinosi, olami nabotot, olami hayvonoti bahr, geolo­giya, matematika, khimiya va digar sohaho tadqiqot burda shud. Sohahoi na­vi ilm: mekhanikai kvanti, fizikai yadro, radiokhimiya, tsitologiya va ge­netika ba vujud omadand. Tadqiqothoe, ki dar sohai geologiya, geo­fizika, meteorologiya guzaronida shudand, dar olam mashhur gardidand. Dar tadqiqi Arktika va An­tarktika sayohathoi olimoni Norvegiya, khususan sayohathoi F. Nansen, O. Sverd­rup, R. Amundsen mavqei bagoyat ka­lon dosht. Badi Jangi duyumi jahon (1939—1945) dar sohai nigahdorii tandurusti, khojagii qishloq va jangal, chorvodori, shikori mohi, metallurgiya, elektrotekhnika, elektrokhimiya, kishtisozi, sanoati sellyulozayu kogaz tadqiqoti ilmi guzaronida shudand.

Goyahoi marksizm az okhiri solhoi 80 asri 19 dar Norvegiya pahn shuda bo tashkil yoftani Partiyai Kommunistii Norve­giya (1923) purzur shudand.

Matbuot, radio va televizion. Soli 1974 dar Norvegiya 158 nomguy gazeta nashr meshud, ki 81 nomguy on gazetai harruza meboshad. Gazetai kalontarin «Aftenposten» («Aftenposten») az soli 1860, organi partiyai Kheyre; «Dagbladet» («Dagbladet») az 1869, organi partiyai Venstre; « Arbeyderbladet» («Arbeiderbladet») az 1884, organi markazii Partiyai korgarii Norve­giya; «Frikheten» («Friheten») to 1940 «Arbeyderen» nom dosht) az 1923; or­gani markazii Partiyai Kommunistii Norvegiya. Agentii akhboroti — byuroi telegrafi Norvegiya, tasisash 1867. Ziyoda az 70 radiostansiya do­rad. Televizion az 1960 kor mekunad.

Adabiyot. Namunahoi adabiyoti qadim, ki to ruzhoi mo boqi mondaast (dostoni «Khayol dar khob» va muqolamai didaktikii «Miroti shoh») dar davrai feodalizm (asri 13) ejod shudaand. Asrhoi 14—15 janri qissa ba vujud omad. Dar davrai tobei Da­niya budani Norvegiya adabiyoti on taraqqi nakard. Zaboni daniyagi muddati da­roz zaboni adabii Norvegiya gardid. Adabi­yoti Norvegiya dar asri 18 barobari avj giriftani ruhiyai milliyu vatanparvari inkishof yoft. Okhiri asri 18 — ibtidoi asri 19 dar adabiyot dramaturgiya va lirika mavqei mustahkam paydo kard. Solhoi 40 harakati adabii romantikai mil­li ba vujud omad. Namoyandagoni ro­mantizm ba ejodiyoti dahanakii khalq ruy ovarda, afsonahoi khalqiro nashr namudand. Dar nimai duyumi solhoi 50 dar adabiyot nishonahoi realizm paydo shud.

Dar asari sejildai dramavii Byorison «Sigurdi Badkhashm» dar romani Yakobine Kamilla Kol­lett «Dukhtaroni amtmann» unsurhoi realizm dida meshavand. Miyonai solhoi 70 — avvali solhoi 90 dar adabiyot realizmi tanqidi hukmron gardid. Dar pesahoi Byornson «Muharrir» va «Muflisi», dar romanhoi Yu. Li hayoti hamon davra inikos yoftaast; dar pesahoi Ibsen ziddiyathoi dokhilii hayoti burjuazi nishon doda shuda ast. Dar avvali asri 20 zeri tasiri voqeahoi siyosi va muborizai sinfi mavqei realizm mustahkamtar gardid. Ya. Kristensen, K. Elster, R. Elsen roje ba zavoli madaniyati burjuazi asarho ofaridand. E. Tvedt, P. Egge, Boyer, G. Skott, S. Moren va digaron hayoti mardumi oddiro tasvir namudand. Voqeahoi Jangi yakumi jahon, gglabai Revolyutsiyai Kabiri Sotsiyalisti Oktyabr dar Rossiya va sokhtmoni jamiyati sotsialisti dar SSSR dar adabiyoti Norvegiya inikos yoftaand.

Buhroni iqtisodii jahonii 1929— 33, toraft quvvat giriftani kharaka­ti korgari, khavfi fashizm bisyor adiboni Norvegiyaro ba mavqei marksizm ovard. Solhoi 1936—1937 sarvari quvvahoi peshqadam jurnali «Velenfrom» ba shumor meraft, ki shoir, dramaturg, nasrnavis N. Grig noshiri on bud. Dar ejodiyoti R. Nilsen, A. Poshe Osey mavzuhoi revolyutsioni ini­kos yoftand. Dar davrai az tarafi

qushunhoi fashistoni esmis istilo shudani Norvegiya aksari navisandagon dar muborizai ziddifashisti ishtirok kardaid. Yak qator navisandagon ba habs girifta shudand, bazeho muhojirat kardand. Aksariyati asarhoi badi jang ejodshuda ba mavzui harakati muqobilat bakhshida shudaand. Ittifoqi navisandagoni Norvegiya soli 1893 tasis shudaast.

Memori va sanati tasviri. Boz yofthoi qadimi territoriyai Norvegiya ba davrahoi neolit va birinji mansuband. Dar miyonahoi hazorai 1 melod kashidani surati hayvonot rasm shuda bud. Az okhiri asri 8-ibtidoi asri 9 sanati asrimiyonagii Norvegiya tashakkul yoft. Kalisohoi chubini Urnes va Borgunn, ki dar asri 11 sokhta shudand, yake az behtarin namunahoi sanati memorii asrhoi miyo­nai Norvegiya ba shumor meravand. Sokhtmoni binohoi khishtin az asrhoi 12—14 cap shud. Asrhoi 13—14 dar sanati tasviri uslubi gotika rivoj yoft.

Az dast dodani istiqloliyat, az jihati iqtisodi sust shudani mamlakat taraqqiyoti sanati tasvirii Norvegiyaro dar okhori asrhoi 14—16 bozdosht. Dar asri 18 uslubi barokko va rokoko mavqei siyosi paydo kardand. Okhiri asri 18-ibtidoi asri 19 uslubi klassitsizm paydo shud. Avvalin rassomi barjastai millii asri 19 Yu. K. K. Dal (yake az tashabbuskoroni tasisi Nigoristoni milli dar Oslo, Jamiyati muhofizati yodgorihoi davrahoi qadim) meboshad, ki chandin manzarahoi purehsosi qahramonona ofaridaast. Az miyonai asri 19 mavzui hayoti khalq (A, Tidemann. X. Gude, F. Kollett) maqomi makhsus paydo mekunad.

Okhiri asri 19 dar natijai industriyakunonii mamla­kat, tezu tund shudani ziddiyathoi ijtimoi va mustahkam gardidani khudshinosii millii khalqi Norvegiya namoyandagoni peshqadami sanati memori va tasviri ba inikosi hayoti on kamar bastand. Dar nimai yakumi asri 20 dar sanati tasviri sanati monumentalii oroish mavqei kalon paydo kard. Dar nimai duyumi asri 20 dar sanati tasviri jarayonhoi ab­straksionizm va modern paydo shu­dand. Dar asarhoi yak qator rassomon va grafikho ananahoi realistonai demokrati idoma dorad. San­ati amali (misgari, zargari, kandakori, bofandagi, kashidaduzi, turbofi va gayra) az qadimulayyom dar bayni dehqonon mamul ast.

Musiqi. Musiqi dar Norvegiya az zamonhoi qadim paydo shudaast. Asbobhoi qadimai musiqii: bakkekhorn, prillar, trillekhorn, sele. Norvegiya bo skripkanavozoni mohiri khud K. Lurosen, N. Rekve mashhur bud; ananai onhoro dar asri 19 T. Audunsen davom dodaast. Solhoi 1850—1960 X. Kherulf, V. Bull va digaron asosguzoroni makta­bi musiqii millii Norvegiya budand. Faoliyati onkho baroi gulgulshukufii ejodiyoti E. Grig zaminai khub tayyor kard. Asosguzori musiqii muosiri N. F. U. Valen ba ejodiyoti bisyor

bastakoroni Skandinaviya tasir rasonidaast. Dostonhoi simfonii X. Severud (simfoniyai 7-umi u ba galabai SSSR bar istilogaroni fashisti bakhshida shudaast) sazovori diqqat ast. Dar Norvegiya 8 Ittihodi musiqi, IB Norvegiya, Komitet doir ba masalahoi musiqi, 2 konservatoriya (Oslo, Bergen) va gayra hast. Az soli 1953 in jonib har sol mohi may festi­vali musiqii milli barguzor megardad.

Balet. Dar avvali asri 19 ba spektaklhoi dramavi intermediyahoi raqsi dokhil karda shudand. Badi Jangi duyumi jahoni baroi tashkil namudani baleti milli avvalin sayu kushish karda shud. Baletmeyster G. Kolos soli 1945 baleti Sinding «Qissai jasorat»-ro ba sahna guzosht; bad dastai sayyori baleti Norvegiyaro tashkil kard. Soli 1959 badi tashkil shudani operai Norvegiya dastai balet ba hayati on dokhil shud. Solhoi 60—70 «Shikorchiyoni afsonavi»-i Partos, «Dafnis va Khloya»-i Ravel ba sahna guzoshta shudand, ki on az komyobihoi kaloni baleti millii Norvegiya shahodat medihad.

Teatr. Teatri milli faoliyati khudro az namoishhoi khurde, ki dar onho urfu odathoi dini va maishi inikos megardidand, cap kardaast. Dar miyonahoi asri 18 dar Kristianiya (Oslo) va Bergen avvalin dastahoi havaskoroni sanati teatri ba vu­jud omadand. Soli 1780 dar Kristianiya teatri doimi tashkil yoft. Soli 1850 dar Bergen Teatri Norvegiya, soli 1899 dar Oslo Teatri milli kushoda shud. Dar in teatr asarhoi Ibsen, Byornson, U. Shekspir, F. Shiller, Yu. A. Stripberg, B. Shou va digaron ba sahna guzosh­ta shudand. Okhiri asri 19 ibtidoi asri 20 dar Kristianiya, Bergen, Tronkheym, Sta­vanger teatrhoi nav kushoda shudand. Solhoi 20—30 behtarin kollektivhoi teatri dramahoi ziddiburjuazii X. Krog, asarhoi navisandai kommunist Norvegiya Grigro ba sahna guzoshtand. Bori yakum teatri Norvegiya asarhoi dramaturghoi sovetiro (M. Gorkiy va digaron) namoish dod.

Istiloi fashiston in­kishofi sanati progressivii teatriro bozdosht. Dar davomi Jangi du­yumi jahon bisyor artiston ba khorija hijrat kardand. Badi ozod shuda­ni mamlakat teatr tez inkishof meyobad. Teatrhoi Norvegiya asarhoi A. P. Chekhov, I. S. Turgenev va digaronro ba sahna meguzorand. Dar Oslo Maktabi teatrii davlati (tasisash 1953) hast, ki on aktyor va rejissyor tayyor me­kunad.

Kino. Istehsoli filmho dar Norvegiya soli 1908 cap shud. Solhoi 30 doir ba masalahoi tezu tundi ijtimoi va akhloqi filmho ofarida shudand. Badi Jangi duyumi jahoni bakhshida ba Harakati Muqobilat, muboriza bar ziddi istilogaron «Mo zinda mondan mekhohem» (1946, rejissyor U. Dalgar), «Gurezaho» (1946, rejissyor T. Sannyo), «Nuh hayot» (1957), «Ihota» (I960, rejissyor A. Skouep) ba­rin filmho ba navor girifta shudand. Soli 1968 kinematografistoni Norvegiya dar ofarinishi filmi yakjoyai soveti — Norvegii «Hamagi yak hayot» (rejissyor S. G. Mikaelyan), ki ba ha­yot va faoliyati F. Nansen bakhshida shudaast, ishtirok kardand. Dar mam­lakat kinoi hujjati ilmiyu ommavi va multiplikatsioni taraqqi kar­daast.

Ad.: Eramo v R. A., Norvegiya, M., 1950; Koshe ntaevs kiy V. S., Nor­vegiya. Ekonomika i vneshnyaya torgovlya, M., 1957; O’Dell E., Skandinaviya, M., 1962; Istoriya zarubejnoy literaturi posle Oktyabrskoy revolyusii, ch. I, 1917 —45„ M., 1969; Iskusstvo Norvegii, «Vseobshal istoriya iskusstv»». M., 1960— 65; Istoriya zapadnoevropeyskogo teatra, t. 5, M., 1970; K a n A. S., Istoriya skan­dinavskikh stran (Daniya, Norvegiya, Shvesiya), M., 497.1.