Nazariyai kvantii maydon

Nazariyai kvantii relyativistii zarrahoi elementari va tasiri mutaqobili onhoro guyand. Az sohahoi umdatarinn fizikai nazariyavii muosir ast, ki dar on umumitarin qonuniyathoi fiziki omukhta meshavand. Nazariyai kvantii maydon khususiyathoi zarrano va maydnho, fazo va vaqtro dar yagonagi muoina mekunad. Elektrodi- namikai kvanti avvalin Nazariyai kvantii maydoni fotonho va elektronho gardid. Badtar goya va usulhoi elektrodinamikai kvanti ba mezonho, nuklonho va digar zarrahoi elementari tatbiq karda shudand. Dar Nazariyai kvantii maydon ba har yak navi zarraho maydone muvofiq meoyad, ki on bo funksiyai mavjii ψ ifoda meyobad. Hangomi ivaz shu­dani koordinatahoi fazo va vaqt komponentahoi ψ muvofiqi tabdiloti Lorents (nig. Nazariyai nisbiyat) digar meshavand. Funksiyai maydoihoi ozod ψ₀ ba qatori mavqhoi hamvor qudo karda meshavad, ki onho holathoi doroi energiya va impulsi muayyanro tavsif medihand:

Ψ₀ =Σ(C_n e ^ikx+C ⁺_n e^-ikx)/

            ⁿ

Dar in jo k — vektori chorchenai energiya — impulsi zarra, kh — vekto­ri koordinata — vaqti zarra, S_p va S +_p operatorhoi furuburd va afkanishi zarraho dar yagon p — holat. Operatorhoi S_p va S _p⁺ tanosubi joyivazkunii

S_p S _p⁺, ± S _p⁺, S_p = δ_nn‘ (δ_np‘ = 1 Dar holati p  ≠ p’) va δ _pp‘ = 0, dar holati p ≠ n‘)-ro qone megardonand, dar ayni hol alomati boloi (poyoni) ba zarrahoi spinashon butun (nimbutun) muvo­fiq meoyad, ki in zarraho muvofiqi prinsipi Pauli ba statistikai kvantii Boze—Eynshteyn (Fermi— Dirak) itoat mekunand. Dar Nazariyai kvantii maydon ba har yak zarra antizarrae muvofiq meoyad. In khulosai nazariyavist, ki pas az kashfi pozitron (1939), anti­proton, antineytron va antizarrahoi digar isbot shudand. Dar Nazariyai kvantii maydon qonuni baqoi shumorai zarraho vujud nadorad: hangomi tasiri mutaqobil yak zarra ba zarrai digar tabdil yofta metavonad. Tasiri mutaqobili maydonho bo azohoi darajaashon nisbat ba funksiyai mavji balandtar ba hisob girifta mesha­vad. In azohoi muodilai maydon va khudi muodilaho boyad yak qator talaboti asosii fiziki: kovariantii relyativisti, unitari, invarianti nisbat ba tabdiloti S (joyivazkunii zarraho va antizarraho), R va G (inversiyai fazo va vaqt) va gayraro qone gardonand. Metodi angezish ba tufayli khurd budani sobitai tasiri mutaqobil faqat dar elektrodinamikai kvanti natijahoi miqdorii konekunandaro hatto dar tartibi yakumi funksiya medihad. Dar davrai tasiri mutaqobili gay- rielektromagniti Nazariyai kvantii maydon aksar vaqt bo natijahoi sifati mahdud meshavad. Dar Nazariyai kvantii mayodon, chun dar elek­trodinamikai kvanti, metodi S — matrisa, diagrammai Feynman, mafhumi vakuum muhim meboshand. Vaqthoi okhir ba omukhtani Nazariyai kvantii maydoni aksiomati va khususiyathoi tahlilii S — matritsa bo yorii tanosubhoi integrali (dispersioni), ki amplitudahoi ehtimoliyati guzarishro az yak holat ba holati digar aloqamand me­kunand, diqqati qiddi doda mesha­vad. Digar raviyahoi Nazariyai kvantii maydon, chunonchi, Nazariyai kvantii maydoni gayrilokali, metrikai indefiniti, kvantonidani fazo va vaqt, nazariyai gayrikhattii yagonai maydon niz dar inkishofand. Metodhoi Nazariyai kvantii maydon dar faslhoi gunoguni fizika, az jumla dar nazariyai jism- hoi sakht, nazariyai guruhi jismho va gayra istifoda meshavand.

Ad.: Bogolyubov N. N. i Shiro­kov D. V., Vvedenie v teoriyu kvanto­vannikh poley, M., 1973; Bogolyubov N. N. (v a  d i g.), Osnovi aksimatiches- nogo podkhoda v kvantovoy teorii polya, M. I960.