MUSIQI

MUSIQI (az yunoni musike — sanati muzaho), yak navi sanat, ki ob-razhoi on tavassuti ovozhoi badei (ladya) ifoda yofta, voqeiyatro ba tavri khos inikos mekunad. Musiqi bo intonasiyai nutq aloqai uzvi doshta, ba ovozhoi doroi ritm va metrikai muayyan asos meyobad. Dar sanati Musiqi ovozho bo umumiyathoi khosashon az ovozi mamuli farq mekunand. Musiqi dar taraqqiyoti umumii ijtimoi, goyavi va madanii insoniyat va tarbiyai akhloqi-estetikii on vositai muhimi manavi ba shumor rafta, doroi quvvai buzurgi emosionali meboshad. Dar Musiqi misli digar namudhoi sanat maktabu raviyahoi khosi ejody mavjudand. Dar merosi musiqii khalq va ejodiyoti bastakoroni nomi junbishhoi peshqadami ijtimoy, mehnatu mashaqqat, orzuyu umed va zindagiyu taloshhoi khalq aks yoftaand. Yak qator bastakoron baroi boz ham amiqtar ifoda namudavi goyahoi ijtimoi va falsafi az doirai musiqii sof (ohangi sozii beprogramma) berun baromada, ba vositahoi konkreti — sukhan (Musiqii vokali yo vokali-simfoni, Musiqii programmavi), inchunin amaliyoti sahnavi ru meorand. Dar Musiqi obrazhoi amiq va barjastai dramatiki, epiki va liriki talqin meshavand. Mazmun va goyai Musiqi beshtar ba ob­razhoi musbat asos yofta, dar on fazilatu khislathoi neki insoni va hayotdustiyu insonparvari tarannum megardad. Dar Musiqii kasbi bastako- ron asarhoyashonro bo usuli notanavisi sabt menamoyand. Dar jarayoni ijroi asar prinsiphoi estetiki, fantaziyai ejodi va mahorati ichrokunandagii sozandagon zohir meshavad. Faoliyati musiqii inson az se namudi asosi — ejod, ijro va darkkuni iborat ast. Musiqi vobasta ba khususiyat va alomathoi khosash ba shaklhoi zerin: 1) az rui mundarija Musiqii liriki, epiki, dramatiki, inchunin qahramoni, fojiavi, mazhakavi va gayra, ba tarzi digar Musiqii jiddi (vaznin) va Musiqii sabuk (mufarrah); 2) Az rui usul va mohiyati ijrokuni Musiqii vokali va Musiqii instrumentali yo khud ba tarzi digar Musiqii yakkanavozi, ansambl, orkestri, khor va gayra; 3) az rui omezishu aloqaash bo digar namudhoi sanat va kalomi bade Musiqii teatri, Musiqii raqsi, Musiqii kino, instrumentalii programmavi, melodrama (khonish va hamovozii musiqi) va gayra judo meshavand. Dar navbati khud hamai in namudho Musiqii t a m o sh o i (musiqi baroi teatrhoi musiqi, teatrhoi drama, ki­no) , konserti (Musiqii simfoni, Musiqii kameravi va estradi), ommav i-m a i sh i (musiqi baroi surudanu harakatu raqs), marosimi, yane Musiqii dini va oinhoi ashrofona shuda metavonand. Vobasta ba kom­pozisiya va tarkibi «zaboni» (yakjoya bo vositahoi ijrokunandagi) janrhoi yakqisma va siklii Musiqi az ham farq mekunand. Masalan, dar Musiqii tamoshoi — opera, balet, operet­ta va gayra; dar Musiqii  konserti — simfoniya, syuita, uvertyura, orato­riya, kantata, romans, sonata va gayra; dar Musiqii marosimi — sada va navruz va gayra. Inchunin har yak davr va sanati musiqii milli doroi «fondi janri»-i khos meboshad.

Avvalin namunahoi sanati Musiqi dar jamoai ibtidoi paydo shudaast. Musiqi hamchun shakli alohidai sanat hanuz az davrahoi qadim dar zaminai mehnatu maishat va orzuyu umed­hoi odamon tashakkul yofta, dar yak- joyagi bo raqs, surud, inchunin marosimhoi dini zohir meshud. Dar mam- lakathoi qadimtarini Sharqu Garb (Misr, Khitoy, Hinduston, Yunon, Rim) -zamimai sanati Musiqi, az jumla Musiqii professionali guzoshta shu­daast. Dar Evropai asrimiyonagy sanati Musiqii kasbi dar tasarrufi kalisoyu ibodatkhonaho buda, Musiqii khalqi-instrumentali rivoj yoft. Dar mamlakathoi Sharqi hamon davra, makhsusan, musiqii darbori, maishi va marosimi pesh rafta bud. Davrai Ehyo qullai balandi inkishofi Musiqii Evropa ba shumor meravad, zero dar in davra opera, ora­toriya, kantata, uvertyura, syuita shakl girifta, usuli notanavisi takmil yoft. Afkori nazariyavii musiqi boytar gardid. Sanati poli­foniya dar asrhoi 16—17 va alalkhusus nimai avvali asri 18 (dar ejodiyoti I. S. Bakh) ba nuqtai olii inkishof rasid. Dar asri 18 asosi garmoniyai musiqii klassiki, shaklhoi operaviyu instrumentali (az on jumla simfoniya, sonata, konsert), orkestri klassiki va maktabhoi millii Musiqi guzoshta shud. Parvozi balandi Musiqi dar ejodiyoti I. S. Bakh, G. F. Gendel, K. V. Glyuk, I. Gaydn, V. A. Mosart bo harakathoi demokratii ziddifeodali va junbishhoi maorifparvari zich aloqamand mebo­shad. Makhsusan, ejodiyoti L. Betkho­ven sarshori ideyahoi ozodikhohona ast. Klassisizm, romantizm barin yak qator charayonhoi badei dar peshburdi sanati Musiqi mavqei namoyon doshtand. Dar ayni zamon maktab- hoi millii Musiqi, ki dar asosi ananahoi Musiqi in yo on khalq tashakkul yofta budand, dar inkishofi sanati Musiqii jahon hissa guzoshtand. Na- moyontarin komyobihoi maktabhoi millii Musiqi dar asri 19 bo ejodiyoti F. Shubert (Avstriya), K. M. Veber, R. Shuman, I. Brams, R. Vagner (Germa­niya), G. Berlioz, J. Bize (Fran­siya), J. Rossini, J. Verdi (Ita­liya), F. Shopen, S. Monyushko (Pol­sha), F. List, F. Erkel (Vengriya), A. Dvorjak, B. Smetana (Chekhiya), E. G riz (Norvegiya) va digar vobasta ast. Maktabi Musiqii millii rus, ki az madaniyati slavyanhoi qadim ogoz yoftaast, baroi tatbiqi realizm dar Musiqi roli bagoyat buzurg bozid. Paydoishi maktabi Musiqii millii rus ba asri 18, davrai rushdi ananahoi mil­lii on ba asri 19, pesh az hama, bo ejodiyoti asosguzori Musiqii klassikii rus M. I. Glinka aloqamand ast. Yak qator namoyandagoni barjastai in maktab — A. Dargomijskiy, M. Ba­lakirev, A. Borodin, M. Musorgs­kiy, N. Rimskiy-Korsakov, P. Chay­kovskiy, ki payravoni Glinka bu­dand, dar ejodiyoti khud ideyahoi peshqadami zamonro tajassum namuda, prinsiphoi khalqiyat va realizmro dar Musiqi sobitqadamona tatbiq mekardand. In bastakoron ba Musiqii khalqi takya karda, mundarijai emosionali-obrazii asarhoyashonro ganitar gardonda, vositahoi ifoda va shaklu janrhoi navi Musiqiro daryoftaand. Dar davrae, ki impressionizm, ekspressionizm va dig. jarayonhoi badey padyad meomadayad, N. Rims­kiy-Korsakov, S. Taneev, A. G lagu­nov, A. Skryabin va digaron anana- hoi realistii Musiqii klassikii rusro hamatarafa inkishof medodand.

Sanati Musiqii soveti ham pesh az hama, dar hamin zamina tashakkul yoft. Qarordodu  chorabinihoi Partiyai Kommunisti va Hukumati Sovety ba peshrafti sanati Musiqi musoidat namuda, boisi ba miyon omadani bisyor asarhoi purmazmunu balandgoya gardid. Sanati Musiqii soveti ba mavzuhoi aktuali ru ovarda, voqeiyatro az nazari jahonbinii kommunisti inikos mekunad. Bastakoroni namoyoni sovety R. Glier, N. Myaskovskiy, S. Prokofev, D. Shostakovich, A. Khachaturyan, D. Kaba­levskiy, T. Khrennikov, G. Sviridov, I. Dunaevskiy, V. Solovev-Sedoy, Q. Qaroev, M. Ashrafi va digar san­ati musiqii sovetiro az jikhati mavzu, mundarija, shakl, targibi idealhoi olii insoni, vositahoi ifoda va mahorati kasbi ba poyahoi boz ham baland bardoshtaand. Dar jarayoni peshrafti sanati Musiqii so­veti Musiqii khalqhoi Ittifoqi Respublikahoi Sovetii Sotsialisti SSSR, ki chuzi judonashavandayu tarkibii on ba shumor meravad, ba bisyor komyobihoi benazir noil shudaast.

Musiqii khalqi t o j i k tarikhi qadima dorad, ki ba on sarchashma- hoi adabi, namunahoi sanati minyotur va musavvarahoi ruydevori, risolahoi sershumor oid ba Musiqi, osori boi Musiqii klassiki va khalqi shahodat medihand. Osori tasvirii Panjakenti Qadim va haykalhoi gilini dar Samarkand yoftshuda (asrhoi 3—2 to milod) nishonest az takomuli sanati Musiqii in davraho. Nijvoni sangini Ayrtom (nazdikii Tirmiz, asrhoi 1—2), ki guruhi navozandagonro (mard va zan) tajassum namudaast, dar Musiqii in asrho maqomi namoyon doshtani ansamblro sobit mekunad. Musavvarahoi ru- ydevorii Panjakent (asrhoi 7—8) doir ba sanati Musiqii sugdiyoni qa­dim materialhoi farovon medihand. Masalan, dar musavvarae raqsi marosi­mi bo sozho, dar musavvarai digari paykari zan hangomi navokhtami jang aks yoftaast va gayra. Gimnhoi Avesto, ki qahramonhoi asotiriro sitoish mekunand, az madaniyati ba­landi Musiqii guzashtagoni tojikon bisyor malumoti purqimat medi­hand. Muarrikhi asri 10 Narshakhi dar «Tarikhi Bukhoro* nom asarash oid ba surudhoi marosimii sokinoni in nohiya, alalkhusus «Kini Siyovush», ki ba sugvorii Siyovush nom qahramoni asotiri tasnif gardidaast, malumoti mufassal meorad. Sanati Musiqi va sozhoi mukhtalifi on az asrhoi 13—14 cap karda, dar yak qator minyoturhoe, ki sahnahoi qabul, majlishoi bazmu tarab, shabnishini, vokhurii dildodagonro dar bar megirand, khele ravshan tajassum yoftaast. Dar minyoturhoi «Shohnoma> sahnai mutribii Borbad dar nazdi Khusrav va Shirin va dar navoy changi Ozoda ba shikori ohu raftani Bahromi Gur (taqriban 1445), dar «Khamsa-i Nizomi sahnai dar tui Iskandar va Ravshan dar havoi changu doyra ba raqs omadani raqqoson (taqriban 1579—80) va gayra tasvir shudaand. Dar risolahoi sershumor tahavvulu takomul va peshrafti merosi Musiqii khalqi tojik az ibtidoi asrhoi 10 cap karda, khele mufassal zikr shudaast. Dar qatori namoyontarin risolahoi musiqi «Kitab-ul-musiqi-ul-kabir”-i Forobi, «Risolat fi ilm-musiqi*-i Abuali ibni Sino, Kitob-ul-advor» va “Risolat-ush-sharafiya»-i Abdulmumini Urmavi, vMaqocud-ul-alhon» va “Jome-ul-alhon»-i Abdulqodiri Guyanda, «Nagamot-ul-advor»-i Abdulazizi Marogai, “Ris olai musiqi»-i Abdurrahmoni Jomi, «Risolai Mycuqi*- i Kavkabii Bukhoroi, “Qonuni ilmi va amalii musiqi»-i Zaynulobidini Husayny, «Tuhfat-us-surur»-i Darveshalii Changi va gayraro nom burdan mumkin ast. Dar in risolaho doir ba bisyor masalahoi nazariya-vii Musiqi, az jumlai ohang va tarkibi ovozi on, zarbu vaznho, bud (interval), iqo (ritm), alomathoi ritmi (usul), lahn (melodiya), jam (qatorovoz), parda yo jins (lad), inchunin usul va qavoidi khosi notanavisi va gayra. malumoti purqimat ovarda shudaand. Aksari shoironi klassikii fors-tojik az jumlai ustodon va donandagoni merosi Musiqii guzashtagon va zamoni khesh ba shumor meraftand. Masalan, sardaftari adabiyoti klassikii fors-tojik Abuabdullohi Rudaki (asri—10) natanho ud, chang, barbat va rud barin sozhoi musiqiro bo kamoli mahorat menavokht, balki tarona va ufari musiqii vokalii klassikiro takmil dodaast. YO khud Abdurrahmoni Jomi (asri 15) dar Musiqi tasnifi naqshhoro jori namud. Ahmadi Donish yake az donandagon va ijrokunandagoni bomahorati «Shashmaqom» bud. Sanati Musiqii kasbii tojik dar zaminai Musiqii khalqi tashakkul yofta, az bisyor vosita va imkoniyathoi badeii on istifoda meburd va dar navbati khud ba on tasir merasond. Qullai balandi musiqii klassikii tojikon “Duvozdahmaqom” (asrhoi 11—18) va “shashmaqom» (asri 18) ba shumor meravad, ki az merosi boi Musiqii khalqi shodob gashtaand. Musiqii khalqii tojik asosan ba se uslub — sh i m o l i (viloyati Leninobod, ki ba sanati Musiqii Bukhoro va Samarqand karobat dorad), markazi (viloyati  Kulob) va p o m i r i (Viloyati Avtonomii Badakhshoni Kuhi) chudo meshavad. Khar yaki onho khususiyathoi ovozi, zarbu usul va shaklu janohoi ba khud khos dorand. Musiqii sovetii tojik davrai navi inkishofi sanati Musiqi buda, onro az jihati mazmun, mundarija, shaklu janr va vositahoi navi ifoda boz ham boytar namud. Tabadduloti buzurgi revolyutsioni boisi ba vujud omadani ohanghoi inqilobii gimnmonand dar Musiqii sovetii tojik gardida, onro az jihati intonasiya va ritm takmil dod. Misoli ravshani in «Marshi hurriyat» (sheri Sadriddin Ayni), «Sipohi surkh», «Mo korgarzodagonem» (sherhoi Abulqosim Lohuti) va gayra meboshand. Dar qatori Musiqii ananavi janrhoi musiqii bisyorovoza, az qabili dramai musiqi, opera, balet, asarho baroi orkestri simfoni inkishof yoft. Dar omuzish va ba roh mondani mu-siqii evropoi va tatbiq namudani on dar musiqii khalqi va klassikii tojik hissai bastakoronu musiqishinoson S. A. Balasanyan, A. S. Lenskiy, S. Yu. Unbakh, 3. Shahidi, Sh. Saifiddinov, J. Okhunov, D. Dustmuhammadov va digar khele kalon ast. Khodimoni namoyoni Musiqii tojik: dirijyoron — Artistoni Khalqii Respublikai Sovetii Sotsialistii Tojikiston A Kamolov, I. Abdulloev, F. Solise, Khodimoni Khizmatnishondodai Sanati Tojikiston E. D. Ayrapetyans, A. S. Hamdamov, L. G. Kaufman, X. Mulloqandov va digar; rejissyoron — Artisti Khalqii Ittifoqi Respublikahoi Sovetii Sotsialisti SSSR F. Valamatzoda, R. A. Korokh; saroyandagon — Artistoni Khalqii Ittifoqi Respublikahoi Sovetii Sotsialisti SSSR A. Boboqulov, H. Mavlonova, L. Kabirova, J. Murodov; Artistoni Khalqii Respublikai Sovetii Sotsialistii  Tojikiston M. Boqieva, B. Ishoqova, M. Ibrohimova, A Mulloqandov, Sh. Mullojonova, R. Tolmasov, 3. Novimov, N. Razlogova va digar Hofizoni Khalqii Respublikai Sovetii Sotsialistii  Tojikiston H.  Rizo, Sh. Juraev, F. Shahobov, Sh. Sohibov, B. Fayzulloev, O. Hoshimov; navozandagon — Artisti Khalqii Ittifoqi Respublikahoi Sovetii Sotsialisti SSSR G. Gulomaliev, Artisti Khalqii Respublikai Sovetii Sotsialistii  Tojikiston  A. Aloev va digar sanati Musiqii professionali va khalqii tojikro ba poyahoi boz ham baland bardoshtaand. (nigared niz Respublikai Sovetii Sotsialistii Tojikiston, qismi musiqi).

Adabiyot: Gruber R. I., Istoriya muzikalnoy kulturi, ttom 1—2, Moskva—Leningrad, 1941—99; khamon m u a l lif, Vseobshaya istoriya muziki, izdanie., 3, chasti 1, Moskva, 1965; Lenskiy A., Tadjikskaya Sovetskaya Sosialisticheskaya Respublika, izdanie., 2, Moskva, 1957; Djami Abdurakhman, Traktat o muzike, perevod s persidskogo Tom, I960; Belyaevo. M., Ocherki po istorii muziki narodov Soyuza Sovetskikh Sosialisticheskikh Respublik, Moskva, 1962—63; Istoriya muziki narodov Soyuza Sovetskikh Sosialistichechkikh Respublik, izdanie 2, ttommi 1—5, Moskva, 1970—74; Lunacharskiy A. V., V mire muziki, izdanie 2. Moskva, 1972; Muzikalnaya jizn sovetskogo Tadjikistana, Dushanbe, 1974—75.