MINERALOGIYa (az mineral va logiya), ilmest dar borai payvasthoi tabiii khimiyavi — mineralho. Istilohi «Mineralogiya»-ro avvalin bor s. 1636 olimi italiyavi Bernard Seziy (Sezius) dar ilm jori kardaast. Mineralogiya yake az sohahoi qadimtarini ilmi geologiya buda, tarkibi mineralho, sokhti kristalli, khususiyathkhoi fizikiyu khimiyavi, sharoithoi paydoish va ahamiyati amalii onhoro dar aloqamandi bo yakdigar meomuzad. Bo kristallografiya, petrografiya, geokhimiya va ilmi oid ba sarvatkhoi zerizamini zich aloqamand ast; az usulhoi tadqiqoti ilmhoi fizikayu khimiya istifoda mebarad. Gunogunii vazifahoi ilmiyu amalii Mineralogiya boisi ba vujud omadani yak qator raviyahoi on gardid. Mineralogiyai tasviri malumothoro doir ba morfologiya, khususiyathoi fizikii mineralho va tarkibi khimiyavii onho jambast mekunad; sababhoi aloqamandii bayni tarkib, sokht va khususiyathoi fizikii mineralhoro muqarrar namuda, masalai ba sistema darovardani onhoro hal mekunad, fizikai mineralho asosi in raviyaro tashkil medihad. Mineralogiyai genetiki sharoit va qonuniyathoi geologiero muayyan mekunad, ki boisi paydoishi mineralho va konhoi onho megardand; harorat, fishor, khususiyathoi khimiyavii muhiti mineralhosilshavi va digar parametrhoi fizikiyu khimiyavii prosessi hosil shudani mineralro meomuzad. Mineralogiyai tajribavi ba modelonidani prosesshoi tabii va omuzishi sistemahoi fizikiyu khimiyavi pardokhta, shartu sharoiti paydoishi mineralhoro dar tabiat tadqiq mekunad. Ba in raviya sohai navi Mineralogiya— sintezi mineralho (almos, kvarsi peeooptiki, flyuoriti optiki, bejoda, yoqut va g.), ki dar tekhnikai muosir vase tatbiq meshavad, nazdik ast. Mineralogiyai amali va tekhnikiyu iqtisodi problemahoi dar sanoat kor farmudani khelhoi navi mineralkho, rohhoi istifodai kompleksii ashyoi minerali, bo maqsadi judo kardani navhoi az jihati tekhnologi foidabakhshi madanho, tartib dodani kharitai mineralogii konho, tadqiq va tavsiyai usulhoi korkardi khimiyaviyu tekhnologii mineralkhoro vobasta ba sokht, tarkib va holati agregatii onho, inchunin hangomi justuju va bahodihi ba sarvatkhoi zerizamini az meyori mineralogi durust istifoda burdanro hal menamoyad. Mineralogiyai regionali (mahalli) malumothoi mineralogii terr-hoi muayyan va mintaqahoi madandorro jambast namuda, qonuniyathoi joygirshavii mineralho va assosiasiyai onhoro vobasta ba rafti inkishofi geologii region muayyan mekunad. Mineralogiyai jismhoi kayhoni ba tadqiqi mineralhoi Moh va jismhoi kayhoni mashgul buda, barobari dastras gardidani jinshoi Moh bosurat inkishof yofta istodaast.
Mineralogiya dar zamoni khele qadim dar natijai faolshggi mehnatii inson ba vujud omadaast. Dar asarhoi olimoni Yunoni Qadim va Rimi Qadim (Teofrast, Pliniyi Kalon) oid ba mineralho malumothoi nakhustin ovarda shudaand. Hanuz dar asrhoi miyona justuju va daryoftani ashyoi khomi minerali baroi metallgudozi, ehtiyojoti tib, alkhimiya, muomiloti pul va korhoi zargari boisi vase shudani domirai malumotho oid ba mineralu madanho gardidand. Az bayni olimoni Osiyoi Miyona beshtar asahoi Aburayhoni Beruni va Ibni Sino jolibi diqqatand. Dar kitobi mashhuri Beruni «Kitob-ul-jamohir fi marifat-il-javohir» dar borai ziyoda az 300 minerali dar zamoni muallif malum, khususiyati onho va konhoi mineralho malumot doda shudaast. Ibni Sino dar «Kitob-ush-shifo» nom asarash mineralhoro ba 4 guruh taqsim kard:
1) sangho; 2) metallho; 3) jismhoi suzandai sulfurdor; 4) namakho. Dar asri 13 dar Evropa oid ba mineralu madanho kitobi makhsuse chop shud (Albert Magnus, 1193—1280).
Mineralogiya dar davrai Ehyo chun ilmi mustaqil tashakkul yoft (asrhoi 14—16),
G. Agrikola (Georg Bauer, 1490— 1555) oid ba geologiya va Mineralogiya nakhustin tadqiqoti kalonero anjom dod. U dar kitobhoi khud: «O prirode iskopaemikh» («Oid ba khosiyati sarvathoi zerizamini») va «Ogornom dele i metallurgii» («Dar borai kuhkori va metallurgiya») mineralu madanhoro az jinshoi kuhi judo kard, khosiyati fiziki mineralhoro bayon namud va onhoro bori avval tasnif namuda, baroi manidodi ilmii paydoishi mineralho kushid. Barobari inkishof yoftani Mineralogiya az on ilmhoi navi mustaqili geologi, monandi kristallografiya va petrografiya (asri 19), ilm dar borai sarvathoi zerizamini, geokhimiya va kristallokhimiya (avvali asri 20) judo shudand. Inkishofi Mineralogiya dar Rossiya bo nomi M. V. Lomonosov aloqamand buda, ba aqidai u baroi har yak mineral tarkibi khimiyavi nishonai asosi ast.
V. M. Severgin ham yake az asosguzoroni Mineralogiya dar mamlakati most. U niz Lomonosovro payravi namuda, khimiyaro asosi Mineralogiya meshumorad. Olimoni rus D. I. Sokolov, N. I. Koksharov, V. V. Dokuchaev, E. S. Fyodorov, V. I. Vernadskiy va A. E. Fersman tarzhoi navi tadqiq va nazariyahoi tamini M.-ro peshnihod namuda, dar ilmi jahoni hissai munosib guzoshtand. Ba inkishofi Mineralogiyai hozira qonuni davrii D. I. Mendeleev va qoidai fazahoi J. U. Gibbs tasiri kalon rasondand. Dar zamoni soveti bo korkhoi amalii kuhkori aloqai zich doshtan va az rui plan guzaronida shudani tadqiqotkhoi ilmi boisi bosurat inkishof yoftani Mineralogiya gardidand. Dar cap to sari SSSR tadqiqothoi ziyodi mineralogii regionali davom dorand. Bisyor qonuniyathoi madandor (nimjaz. Kola, Ekutiston, shim. sharqi SSSR» Kavkaz, Osiyoi Miyona va g.) kashf va az khud karda shudand. Dar inkishofi M. A. P. Karpinskiy, A. K. Boldirev, S. S. Smirnov, V. N. Lodochnikov, D. S. Korjinskiy, A. G. Betokhtin, N. V. Belov, V. S. Sobolev, D. P. Grigorev, E. K. Lazarenko va dig. niz hissai kalon guzoshtaand.
Bo tadqiqi Mineralogiya yak qator instituthoi AF SSSR, upravleniyayu idorahoi Vazorati geologiyai SSSR va respublikahoi ittifoqi, in-thoi talimi va tadqiqoti ilmi mashguland. Oid ba Mineralogiya muhimtarin nashriyaho inhoyand: «Zapiski Vsesoyuznogo mineralogicheskogo obshestva» (az 1886), «Mineralogicheskiy sbornik» Lvovskogo Un-ta (az 1947), «Trudi Mineralogicheskogo muzeya» AN SSSR (az 1949). Dar Tojikiston tadqiqothoi muntazami mineralogi bad az Revolyutsiyai Oktyabr ogoz yoftand va komyobihoi in soha bo nomhoi A. B. Fersman, D. I. Sherbakov, T. N. Ivanova, B. N. Nasledov, V. A. Nikolaev, A. P. Nedeveskiy, N. A. Smolyaninov, f. I. Volfson, N. K. Morozenko, I. G. Magakyan, I. K. Nikitin, X. M. Abdulloev, S. M. Yusufova va dig. aloqamandand. Holo geologhoi sershumori respublika ba halli problemahoi baso muhimi Mineralogiya mashguland, ki R. B. Barotov, T. I. Novikova, N. A. Blokhina, V. V. Mogarovskiy, V. D. Dustmatov, A. R. Fayziev va digar az jumlai onhoyand.
Ad.: Vernadskiy V. I., Iab. soch., t. 2—3, Opit opisatelnoy mineralogii, M., 1955—59; Betekhtin A. g.. Kurs mineralogii, E izd.. M., 1961; Yusupova S. M., Geologiya bo elementhoi mineralogiya va petrografiya, D., 1963; Lazarenko E. K., Kurs mireralogii, 2 IZD., M., 1975.
A.Hasanov.