MANTIQ

MANTIQ ChIST ? Mantiq  az zaboni arabi girifta shuda manoyash  “nutq” yo “zabon” ast. In ilmest, ki qonunhoi tafakkur va shaklhoi onro tadqiq menamoyad Mantiq dar asri 4 to m. paydo shudaast. Asosguzori on faylasufi Yunoni Qadim Arastu avvalin shuda qonun va shaklhoi tafakkurro tadqiq namud.

Dar asarhoi Arastu masalahoi nazariyai mafhum (.«Kategoriyaho»), sillogizm, khulosabarori va isbot («Analitikaho»), kategoriyahoi mantiqi («Topika») va qonunhoi ayniyat, ziddiyat, istisnoi salosa, asosi kofi («Ilmi barin» yo «Metafizika») tahlil shudaand. Ravoqiyon (nig. Maktabhoi falsafi) aloqai Mantiqro bo grammatika va ilmi maoni, inchunin masalahoi khulosabarorii sharti va munfasiliro oshkor namudand. Ammo talimoti ravoqiyon oid ba isbot ba raqobati falsafii maktabi Epikur duchor omad. Dar mubohisa bo ravoqiyon epikuriyon tajriba, qiyos, induksiyaro himoya menamudand. Mantiqshinosoni Elladayu Rim kvadrati mantiqi (Apuley), taqsimi dikhotomi va g.-ro peshnihod namudand. Minbad dar zeri tasiri talimoti ravoqiyon, ki onro namoyandagoni maktabi navaflotuniya qabul karda budand, Mantiq bo grammatika nazdik meshavad.

Dar asrhoi miyona Mantiq hamchun ilmi mustaqil tanho dar muhiti khalqu kishvarhoe, ki mansub ba madaniyati eronu arab budand, inkishof meyobad. Bisyor mutafakkironi fors-tojik doir ba ilmi Mantiq risolahoi makhsus navishta, dar asarhoi umumifalsafi va oid ba tabiiyot faslhoi alohidai onro tahlil namudaand. Faylasuf va donishmandi buzurg Abunasri Forobi dar aksar asarhoyash ba masalahoi Mantiq dakhl kardaast. Talimoti mantiqii Forobi khususan hangomi sharhi «Argunun»-i Arastu dar «Ehso-ul-ulum» khele baralo ifoda yoftaast. Ibni Sino dar «Kitob-ush-shifo », «Kitob-un-naqot», «Donishnoma» va g. dar barobari tahlili faslhoi mukhtalifi Mantiq khususiyathoi zaboni forsu tojikro ba talimoti mantiqiash vobasta mekunad. Ba aqidai Ibni Sino Mantiq ilmest, ki zehnro dar har tasavvur va tasdiq az har guna khatoho hifz mekunad. Munosibati Mantiq bo tafakkur chun munosibati sarfu nahv bo kalom (nutq,) va 6 aruz bo sher ast. U talimoti khudro dar borai isbot (burhon) bayon namuda, senzdakh navi fikrro nombar kardaast.

ki hangomi isbot hamchun asosi mantiqi ba kor burda meshavavd. Dar talimoti Ibni Sino mafhum, hukm, khulosabarori, induksiya, qiyos  va g. purra tahdilu tadqiq shudaand. Dar tahqiqu inkishofi Mantiq khizmati Nosiri Khisrav, Umari Khayyom, Masudi Taftozoni, Qutbuddini Rozi niz buzurg ast. Dar fahmishi Fakhruddini Rozi Mantiq ilmest doir ba tarif, shaklhoi khulosabarori va talimot oid ba isbot. Muhokima (kaziya) guftorest, ki tasdiq va inkorro dar bar megirad. Muhokimaho az rui tarkibi khud sodda va murakkab buda, ba 15 nav taqsim meshavand. Ba aqidai Fakhruddini Rozi, mavzui asosii Mantiq khulosabarorist. Khulosa iqgironi va istisnoi meshavad. U inchunin ba tahqiqi masalahoi ziddiyati mantiqi, marifati aqli va hissi, istisnoi salosa shugl varzidaast. Nasiruddini Tusi istilohoti gayridoimii mantiqiro bo alomatho ifoda namuda, sobitahoi mantiqiro ba vositai alomathoi makhsus ifoda kardaast. U sifati muhokima va sobitahoi umumiyat va mavjudiyatro bo alomatho bayon namuda, menavisad: «Muvozati khatho alomati ejob bud va adami muvozat alomati salb. Va muvozati mahmul hama mavzuro alomati kulli va bazero alomati juzi («Asos-ul-iqtibos», Tehron, 1326 Kh-, sh. sahifi 190). Dar talimoti Nasiruddini Tusi privsiphoi tasreh ramz va tarhgirii shaklhoi mantiqi va istifodai metodu istilohoti matematiki nisbat ba peshguzashtagon amiqtar va purratar tahlil shudaand.

Inkishofi minbadai ilmi Mantiq bo nomi faylasufoni anglis U. Okkam F. Bakov, faylasufi fransavi R Dekart, mutafakkironi nemis G. V. Leybnis va I. Kant vobasta ast. Dar asri 19 Jon Mill, D. F. V. Gershel, Uevill, G. Gegel, O. de Morgan faslhoi gunoguni ilmi Mantiqro taraqqi dodand. J Bul, P. S. Poreskiy va E. Shryoder algebrai mantiqro kashf namudand. Dar takmilu inkishofi Mantiqi muosir matematikho A. N. Kolmogorov, N. S. Novikov,

A. A. Markov, S. A. Adyan, A. I. Malsev, S. A. Yanovskaya va mantiqshinosoni soveti V. F. Asmus, D. P. Gorskiy, B. K. Voyshvillo, V. A. Smirnov niz khizmati bosazo dorand.

Mantiqi shakli shaklhoi tafakkur (mafhum, hukm, khulosabarori) va qonunhoi onro omukhta, mazmuni konkretii onro ba nazar namegirad (nig. Abstraksiya). Mantiqi shakli az tadqiqi faoliyati amali va ejodii inson sarfi nakhar karda, bo masalai inkishof (az jumla, inkishofi shaklhoi tafakkur) mashgul nameshavad, ammo inkishofro rad namekunad.

Klassikoni marksizm-leninizm mahdudiyati Mantiqi shakliro qayd karda budand. To kashfi Mantiqi dialektiki Mantiqi shakliro mutlaq meshumoridand. In natija dar Mantiqi shakli hukmfarmo budani metodi metafiziki bud, ki robitahoi daruni, harakati khud az khud va inkishofi olami obektiviro inkor mekard. Tadqikqi shakli munosibathoi mantiki masalai khosi Mantiqi shakli buda, durustii fikrro muayyan mekunad. Azbaski Mantiqi shakli munosibati mantiqii tarkibi muqarrarii tafakkurro tadqiq menamoyad, qoida va Qonunhoi on ba tamomi shaklhoi zuhuri tafakkur taalluq dorand.

Mantiqi shakli tafakkurro az rui durustii mantiqi taduqiq namuda qonun va qoidahoero oshkor menamoyad, ki rioyai onho sharti zarurii dar jarayoni donishhoi khulosavi ba dast ovardaii haqiqat meboshad. Haqqoniyati fikr va durustii sokhti on du jihati judonashavandai jarayoni yagonai marifatand. In guna judokuni ba formalizmi mantiqi khos ast. Muvofiqi in talimot shakl va qonunhoi tafakkur ba mazmuni on munosibate nadorand va guyo tafakkur novobasta ba amaliya paydo shudaast. –Mantiqe,, ki ba prinsiphoi gnoseologiyai materialisti asos yoftaast, durustii fikrro vobasta ba haqqoniyati on, shakl va qonunhoi Mantiqie vobasta ba mazmuni on meomuzad.

Mantiqi shakli robitai in yo on mafhum va hukmro na dar jarayoni inkishofi onho, balki hamchun fikrhoi gunoguni mustaqil tahlil menamoyad. Har yak fikr mazmuni muayyan va shakli mantiqi dorad. Fikr bo kalimot va istilohoti zabon ifoda meyobad, binobar in shakli muayyani grammatiki dorad.

Fikrhoi gunogun, qati nazar az mazmuni konkretiashon, az rui sokhti khud umumiyate dorand, ki onro shakli mantiqi menomand. Shakli mantiqi navhoi gunogun dorad. Mas., hukmi «agar az noqil jarayon jori shavad, on goh dar atrofi noqil maydoni magniti hosil meshavad»-ro ba tarzi digar chunin ifoda kardan mumkin ast: «agar A boshad, on goh V meshavad». Dar in jo A va V hodisahoi gunogun (jori shudani jarayon az noqil va hosil shudani maydoni magniti dar atrofi noqil)-ro ifoda mekuiand. Muayyan kardani shakli mantiqii fikr, hargiz manoi az har guna mazmun qati nazar kardanro nadorad. Shakli mantiqi qonunhoi mantiqiro ifoda mekunad.

Agar hukmhoi muqaddimavi haq va khulosabarori Mantiqan durust boshand, pas hukmi khulosavi niz doimo haq meshavad. In mohiyati mantiqan durust budani tarzi fikrronii insonro muayyan mekunad.

Dar asosi Mantiqi shakli dar miyonai asri 19 sohai navi Mantiq— mantiqi matematiki paydo shud. Mazmuni asosii Mantiqi matematikiro tadqiqi munosibati bayni hukm va mafhumho dar jarayoni khulosabarori va burhon tashkil medihad. Mantiqi matematiki az Mantiqi shakli, pesh az hama, bo metodi tadqiqoti khud fari, mekunad. Dar on baroi tamili qonuniyathoi mantiki az metodi «hisobbarori», ki khosi matematika ast, istifoda mebarand. Mantiqi matematiki zaboni makhsusi ramz va formulahoro istifoda karda, tafakkurro dar sistemahoi muayyani mantiqi («Hisobi mantiqi») meomuzad. In imkoniyat medihad, ki ba joi fikrroniyu isboti muqarrari shakldigarkunii formulaho az rui qoidahoi muayyan guzaronida shavad. Dar Mantiqi matematiki qoidai amalho bo ramzho aniq muayyan karda meshavad, binobar in khulosabaroriro bo moshinhoi elektroni anjom dodan mumkin ast.

Imruz Mantiqi matematiki ilmi khele taraqqikarda buda, hatto dar fiziologiyai faoliyati olii asab, psikhologiya, zabonshinosi va g. vase tatbiiq, yoftaast.

Mantiqi matematiki tamomi masalahoi Mantiqi shakliro dar bar namegirad va bo masalahoe kordor ast, ki az doirai Mantiqi shakli berunand.

Yake az masalahoi asosii Mantiqi matematiki tadqiqi asoshoi matematika meboshad. Matematika ilmi deduktivi buda, bar poyai mafhumi burhoni qote qaror giriftaast, ki zotan sirishti mantiqi dorad. Masalai qati bayon nashudani mohiyati mafhumhoi matematiki masalai asosii Mantiqi matematikist. Chunonchi, muayyan kardani etimodi dalelhoi matematiki va tabiati khudi matematika az vazifahoi ust.

Mantiqi dialektiki umumitarin qonunhoi paydoishu inkishofi tabiat, jamiyat va tafakkurro meomuzad. Mantiqi dialektiki maqomi kategoriyahoi dialektikai materialistiro dar jarayoni marifati ilmi muayyan namuda, qonuniyathoi umumii inkishofi tafakkurro meomuzad. Mantiqi dialektiki taqozo dorad, ki mazmuni har yak zinai tarikhi oshkor va dar zaminai in nishonahoi muhimi on az nav muayyan karda shavad. Mantiqi dialektiki bo dialektika, nazariyai marifat va materializmi dialektiki robitai uzvi dorad. Aa in nuqtai nazar Mantiqi dialektiki «talimotest na dar borai shaklhoi berunii tafakkur, balki dar borai qonunhoi inkishofi «hamai chizhoi materiali, tabii va ruhi», yane inkishofi tamomi mazmuni konkretii olam va donistani vay, yane jambast, jam, khulosai tarikhi donistani olam ast» (Lenin V. I., As., j. 38, sah. 83). Mantiqi dialektiki natijai jambasti tamomi tarikhi marifati insoni buda, dar asosi halli materialnstonai masalai asosii falsafa tafakkurro inikosi voqeiyati obektivi medonad.

Vazifai asosii Mantiqi dialektiki az nazdiki shaklhoi mantiqi va qonunhoi marifati ilm dar asosi jambasti tarikhi falsafa, tarikhi hamai ilmhoi alohida, zabon va tarikhi inkishofi fikrii insonu hayvonot iborat ast. Mantiqi dialektiki narzariyai obektivii inkishofi tabiat va jamiyatro ifoda namuda, az Mantiqi shakli va Mantiqi matematiki ba kulli farq mekunad.

Ad.: Marks K., Kapital, t. 1—3, Marks K. i Engels F., Soch., t. 23; E n-gels F., Anti-Dyuring, D., 1975; Lenin V. I., Materializm va empiriokritisizm, As., ya- 14; Hamon  mual., Daftarhoi filosofi, Ao., ya. 38; Boltaev M N., Mantiq, D., 1965; B i b-l e r V. S., O sisteme kategoriy dialekticheskoy logiki, Stalyanabad, 1958; Rozental M. M., Prinsip dialekticheskoy logiki, M., I960; Kopnin P.

V., Dialektika kak logika, Kiev, 1961; Boltaev M. N., Voprosi gnoseologii i logiki v proizvedeniyakh Ibn-Sini i ego shkoli, D., 1965; Styajkin N. I., Formirovanie matematicheskoy logiki, M., 1969; Ilenkov E. V., Dialekticheskaya logika. M., 1974; Kondakov N. I., Logicheskiy slovar-spravochnik, M., 1975.   N. Sayfulloev.