ESTONIYa

ESTONIYa, Respublikai Sovetii Sosialistii Estoniya (Eesti Niukogude Sotsialistlik Vabariyk), dar shim. garbi SSSR, dar sohili b. Baltika voqest. Tasisash 21 iyuli 1940. Masoh. 45,1 haz. km2. Aholiash 1542 haz. naf. (1986); estonho (948 haz. naf., 1979), rusho, ukrainho va g. Aholii shahri 71%. 15 rayon, 33 shahr va 24 ptsh dorad. Poytakhtash sh. Tallin.

Sathi respublika hamvor, dar janub teppador. Haror. miyonai fevr. —6°S, iyul 17S. Borishoti solona 600—700 mm. Daryohoi kalon: Narva, Pyarnu, Emayigya. Kulho bisyorand, kalontarinashon: Chud va Virtsyarv. Khokash asosan chimtoliyu khokistartob, khokistartobi karbonati, botloqi. Beshtar az 30% hududi E.-ro beshaho (2/3 hissaash beshahoi suzanbarg) faro giriftaand.

Dar ibt. hazorai 2 m. jamiyati sinfi ba vujud omad. Dar a-hoi 12 —13 khalqiyati eston tashakkul yoft. Az a. 13 khalqhoi eston avval hujumi nemisho, bad hujumi daniyagihoro zada megardondand. Dar choryaki duyumi a. 13—miyonai a. 16 hududi E., ki dar tasarrufi salibdoron bud, yak qismi Livoniyaro tashkil medod. Okh. a. 16 hududi E. bayni Shvesiya (qismi shimoli), Rech, Pospolita (qismi janubi) va Daniya (haz. Saarema) taqsim shud; dar miyonai a. 17 tamomi hududi E. ba tasarrufi shvedho guzasht. Muvofiqi shartnomai Sulhi Nishtadt (1721) E. ba hayati Rossiya dokhil shud. Bekor kardani huquqi krepostnoi dar gub-hoi Estlayadiya (1816) va Liflandiya (1819) rivoji kapptalizmro tezond.

S. 1858 dar mahalli Makhtra ba muqobili pomeshikhoi nemis shurishi dehqonon ba vuqu omad; s. 1872 .korgaroni Krengolm korpartoi kardand. Dar ibt. a. 20 avvalin tashkilothoi sosial-demokrati ba vujud omadand. Mehnatkashoni E. dar Rev. 1905—07, Rev. Fevral va Rev. Oktyabr (1917) ishtirok kardand.

Okh. okt. 1917 dar E. hokimiyati Soveti barpo shud; 29 noyab. 1918 dar sh. Narva Respublikai Sovetii Estoniya (Kommunai mehnatii Estlandiya) elon gardid; s. 1919 dar zeri tazyiqi kontrrevolyusioneroni millatchi va gvardiyadiyoni safed barham khurd; marti 1934 dar E. tabadduloti fashisti ba amal omad. Iyuni 1940 mehnatkashoni E. hukumati fashistiro sarnagun namuda, Hokimiyati Sovetiro barqaror kardand.

Dek. 1941 E.-ro qushunhoi fashistoni nemis istilo namudand; s. 1944 ozod karda shud. E. bo ordenhoi Lenin (1965), Revolyusiyai Oktyabr (1980) va Dustii Khalqho (1972) mukofotonida shudaast.

PK Est. s. 1920 tasis yoftaast. 1 yanv. 1985 PK Est. 104084 naf. azo va 3500 naf. nomzad bo azoii partiya dosht; shumorai azoyoni komsomol—166732 naf., azoyoni ittifoqhoi kasaba 803325 naf.

Dar natijai digargunsozihoi sosialisti E. ba respublikai industriyavi va kh. q.-ash kollektivii mutaraqqi tabdil yoft. S. 1979 hajmi umumii mahsuloti sanoati nazar ba s. 1940 beshtar az 46 marotiba afzud. Sohahoi muhimmi sanoatash: istikhroji varaqsangi suzanda va korkardi on, moshinsozi, istehsoli masolehi binokori, sanoati khimiya, sellyulozayu qogaz, chubkori, bofandagi, sanoati khurokvori. S. 1984 respublika 18,3 mlrd kVt-s. energiyai elektr istehsol kard. GRES-hoi kaloni Nazdibaltika va Estoniya bo varaqsangi suzanda kor mekunand. Dar shim. respublika (dar Kokhtla-Yarve) varaqsangi suzanda, dar Maardu fosforit istikhroj mekunand. Moshinsozii elektrikiyu radiotekhniki, asbobsozi rivoj yoftaast; korkhonahoi kalon dar Tallin va Tartu voqe gardidaand. Dar Narva va Tallin komb-hoi matohoi pakhtagin, korkhonahoi sanoati matohoi pashmin va katoni mavjudand. Dar sanoati khurokvori, mohigiri (Tallin, Pyarnu), istehsoli gusht, ravgan va shir ahamiyati umumiittifoqi dorand.

Mahsuloti umumii kh. q. s. 1979 nazar ba s. 1940-um, 1,8 marotiba afzud. Avv. 1985 dar E. 150 kolkhoz va 152 sovkhoz bud. Zaminhoi kisht 935,5 haz. ga (1984). Talla (jav, javdor, gandum) va ziroati khuroki chorvo, inchunin kartoshka va sabzavot mekorand. S. 1984 dar respublika 1,2 mln t qalla va 1,2 mln t kartoshka gundoshtand. Chorvodori baroi shiru gusht (makhsusan gushti khuk) makhsus gardonida shudaast. Korhoi ziyodi meliorativi burda meshavad. Tuli umumii r. o. 0,97 haz. km, rohhoi avtomobilgard 30 haz. km (1979). Bandari asosii bahri — Tallin. S. 1979 ba dar 1000 naf. kormandi khojagii khalq, 786 kasi doroi malumoti oli va miyona rost meomad. Soli khonishi 1979/80 dar 6 maktabi oli 25,4 haz. student, dar 37 maktabi miyonai makhsus 24,5 haz. khonanda tahsil mekard. AF (tasisash 1946), 10 teatr dorad. S. 1979 ba dar 10 haz. kas 40,5 dukhtur rost meomad. Kurortho: Pyarnu (iqlimi va tabobat bo loy), Khaapsalu (ta-bobat bo lob), Narva-Yizisu (iqlimi).