ESTETIKA

ESTETIKA (az yun. aisthetikos — hissi, hiskunanda), yak sohai falsafaro guyand, ki qonunhoi umumii darki estetikii tabiat, jamiyat va faoliyati badeii odamonro meomuzad. Odamon zimni faolpyati mehnatiashon kategoriyayu qonunhoi estetikiro dark karda, tabiatu jamiyatro «muvofiqi qonunhoi zeboi digar mekunand. Kategoriyahoi E. umumi va makhsus meshavand. Kategoriyahoi umumii E. (husnu qubh, shukuh, razili, fojiayu mazhaka, mutanosibu nomutanosib va g.) ham ba tabiatu jamiyat va ham ba faoliyati gunoguni odamon khosand. Kategoriyahoi makhsus (obrazi badei, metodi badei, khalqiyat, sinfiyat, partiyaviyat, anana, navovari va g.) tanho ba faoliyati badei (sanat) mutaaliqand. E. hamchun nazariyai umumii faoliyati badei az nazariyai makhsusi inyo on namudi sanat (adabiyotshinosi, sanatshinosi, teatrshinosi, musiqishinosi, kinoshinosi va g.) farq mekunad. E. bo etika, pedagogika, psikhologiya, semiotika va g. aloqamand ast.

Mafhumi «E.»-ro hamchun istilohi ilmi bori avval faylasufi rasionalist, idealisti nemis A. Baumgarten (1741—62) barobari istilohi etika va mantiq istifoda namuda, onro qismi mustaqili falsafa pindoshtaast. Hamchun talimot E. dar mamlakathoi Sharqi Qadim (Hinduston, Eron, Khitoy, Misr, Bobuliston) ba vujud omad.

Talimoti estetiki dar Yunoni Qadim dar afkori falsafiyu estetikii Suqrot, Aflotun, Arastu, Plotin va dig. nisbatan ravshavtar zohir shuda, janbai estetikii ofarinishi olam ba miyon guzoshta shud. Bino ba aqidai muhaqqiqi mashhuri soveti A. F. Losev dar afkori Falsafii mutafakkironi Yunoni Qadim, makhsusan Plotin masalai husn va ofarinish ba vujud omad, ki minbad ham ba tashakkuli talimoti estetikii mutafakkironi Sharqi Miyona va Nazdik va ham ba inkishofi afkori estetikii davrai Ehyo tasiri ziyod rasond.

Dar Gapb dar asrhoi miyona E.-i masehi nufuz paydo kard. Dar davrai Ehyo E. az tasiri din ozod shuda, prinsiphoi gumanistiyu realistiro targib namud. Masalahoi asosii E. dar asarhoi rassomoni buzurg (Alberti, Leonardo da Vinchi, Albrekht Dyurer va dig.) ba tavri mufassal tahlil karda shudand.

Dar mamlakathoi Sharqi Miyona va Nazik dar in davra masalai E. vobasta ba masalahoi falsafi, akhloqi, dini, adabiyotshinosi tadqiq shudaast. Dar osori mutafakkironi fors-tojik Rudaki, Firdavsi, Ibni Sino, Gazoli, Nosiri Khisrav, Hofiz, Jomi va dig. masalahoi mukhtalifi estetiki mushohida meshavand. Jihathoi gunoguni nazariyai E. dar raviyayu jarayonhoi sershumori diniyu falsafi va irfoni az qabili ismoiliya, tasavvuf, mashshoiya va g. baralo ba nazar merasad.

Dar a. 18 E. ba qismati mustaqili falsafa tabdil yoft. Namoyandagoni buzurgi falsafai klassikii nemis (I. Kant, I. G. Gerder, F. Shiller, I. V. Gyote, F. V. Shelling, G. V. F. Gegel) E.-ro ilmi falsafi dar borai sanat donistaand. Makhsusan Kant va Gegel ba masalahoi estetiki diqqati jiddi doda, qonuniyathoi taraqqiyoti sanatro oqilona tahlilu tadqiq kardaand. Gegel mavjudiyati zeboiro dar tabiat inkor karda, onro tanho khosi nafisa shumorid. U talimoti buzurgi estetikiro tartib doda, tahlili nazariro az jihati tarikhi ba faoliyati badeii odamon, ba inkishof va maqomi onho dar tamadduni bashari vobasta donist. Revolyusioneroni demokrati rus V. G. Belinskiy, A. I. Gersen, N. A. Dobrolyubov, N. G. Chernishevskiy sanatro hamchun inikosi obraznoki voqeiyati badei tahqiq namudand.

E.-i marksisti dar fahmishi estetikii masalahoi E.-n tabiat, jamiyat va faoliyati badeii inson digargunii kulli ba amal ovard. On dar zaminai materialiaii dialektiki va tarikhi khususiyati jamiyatiyu tarikhii hodisaho va faoliyati badeiro ba nazar girifta, nazariyahoi muhimmi realizm, khalqiyat va partiyaviyati sanatro asosnok kard.

E. dar zamoni sosializmi mutaraqqi tamomi sohahoi faoliyati insoniro dar bar megirad. Az in ru, bisyor sohahoi nisbatan mustaqili ilmii E. az qabili E.-i istehsoli, E.-i mehnat, E.-i tekhnika, E.-i hayoti maishi va g. ba vujud omadaand.

A. Qurbonmamadov.