Maktabhoi falsafi

MAKTABHOI  FALSAFI, nav va shaklhoi raviyahoi falsafist (materializm va idealizm), ki dar halli masalai asosii falsafa az yakdigar farq mekunand va tobishhoi gunoguni raviyavu maktabhoro ifoda menamoyand. Maktabhoi falsafi ifodai muborizai dokhilii raviyahoi falsafi, natijai muborizai bayni onho va inikosi muborizai goyavii tabaqahoi gunoguni jamiyat meboshand.

Buzurgtarin va mashhurtarin Maktabhoi falsafi inhoyand:   Maktabi Baden, maktabi Freyburg, raviyai irtijoiyu idealistii falsafai burjuazii nemis, yake az maktabhoi neokantchigi. Okhiri asri 19 va ibtidoi asri 20 az tarafi V. Vindelband (1848—1915) va G. Rikkert (1863— 1936) tasns gardidaast. Falsafai maktabi Baden talimoti sofirrasionalist. Ba aqidai payravoni maktabi mazkur ilmhoi tabiatshinosi va jamiyatshinosi asoshoi komilan mukhtalif dorand. Ilmhoi tabiatshinosi, ki az mafhumhoi umumi istifoda menamoyand, az optimizm dur buda, fardu vahdatro sarfi nazar menamoyand; ilmhoi jamiyatshinosi boshad na bo qonunkhoi umumi, balki tanho bo hodisahoi yagona saru kor dorand, binobar in onho az tabiri ilmii hodisahoi ijtimoi ojizand. Namoyandagoni maktabi Baden nazariya va tarikhro ba ham muqobil guzoshta beasos davo mekardand, ki hayoti tarikhi ba qonune tobe nest. In davo chunin mani dorad, ki ilmhoi jamiyatshinosi aslan ilm nestand. Namoyandagoni in Maktab ba talimoti marksisti dar borai zarurati ivazshavii kapitalizm ba sosializma zid mebaromadand, progressi jamiyatiro inkor mekardand, sosializmro na hamchun sokhti jamilti, balki shiori akhloqi medonistand. Maktabi mazkur, ki dushmani materializmi tarikhi meboshad, dar bayni ideologhoi imperializm shuhratu rivoj yoft. Maktabi immanenti, falsafai immanenti, yake az maktabhoi idealizmi subektivi. Dar Germaniya nimai duyumi asri 19 paydo shudaast. Majchudiyati mustaqili hastiro nisbat ba shuur rad karda, olami obektiviro mazmuni immanentii (botinii) shuur medonad. Faylasufoni maktabi immanenti oshkoro iqror budand, ki tarafdoroni solipsizmi makhsusand. Ba aqidai onho solipsizm naboyad «metafiziki», balki «geoseologi» boshad. Faylasufoni immanenti (V. Shuppe, I. Remke, A.Lekler, R. Shubert-Zoldern va dig.) dar payravii Berkli mavjudiyati ashyo va hodisahoi olami moddiro natijai idrok medonistand. Maktabi immanenti qatiyan ziddi ilm ast. Namoyandagoni on hamfikrii khudro bo empiriokritisizm oshkoro izhor karda, ruyrost ba himoyai dinu idealizm mebaromadand. I. Lenin maktabi immanentiro mahsuli inqirozi madaniyati burjuazi nomida, navishta bud: «immanentho — reaksionerhoi nikhoyatdaraja ashaddi, targibotchiyoni oshkoron fidsizm, jaholatparastoni komil meboshand» (As., jildi- 14, sahifi- 242). Maktabi Ioniya, qadimtarin raviyai materialisti dar falsafai Yunoni Qadim. Dar shahr — davlathoi Milet va Effes asri 6 paydo shudaast. Bo tabaqahoi peshqadami jamiyati gulomdori aloqamand bud. Payravoni in Maktab dar muboriza bo aqidahoi asotiri va dinii ayonu ashrofi zamindor goyahoi soddai materialistiyu dialektikiro pesh guzoshtaand. Ba tashakkuli maktabi Ioniya madaniyati Sharq tasiri ziyod rasondaast. Namoyandagoni in Maktab mekushidand, ki zuhuroti gunogunn olamro az yak mabdai moddi nishon dihand: «ob» (Fales), «havo» (Anaksimen), «otash» (Geraklit). «Hamil tavr,—navishta bud F. Engels,— in jo dar nazdi mo materializm» ibtidoii stikhiyavi purra huvaydo megardad» (Dialektika prirodi, s. 147). Dialektikai maktabi Ioniya dar etirofp robita va nufuzi mutaqobili hodisaho, tagyir va ziddiyati doimii onho ifoda meyoft. Anaksimandr dar bobi sershumori olamho, tabiri ilmio tabiii taraqqiyoti zvolyusioni avvalin farziyaho peshnihod kard. Anaksimen avvalin shuda dar bayni sayyora va sitoraho farq guzosht. Materpalizmi onho tamoyuli ateisti dosht. Maktabi Iskandariya (az nomi sh. Iskandariyai Misr), 1) ba manoi mahdud falsafai yahudii Iskandariyai asri 1 to m. Bar khilofi digar talimoti falsafy tanqidro targib menamud, talimotro dar borai ofarinish isbot kardani meshud (jarayonhoi boqimonda azaliyatu abadiyat va mustaqiliyati olamro etirof mekardand) , ba tabiru tafsiri Bibliya dar asosi metodi kategoriyahoi ravoqii aflotuniyon asos yofta bud. 2) Ba manoi vase — raviyai falsafai idealistii Yunoki Qadim (asri 1 to m. — asri 6 m.). Pay doishi Maktab natijai tanazzuli sokhti gulomdori ast. Maktab asosan falsafai yahudii Filoni Iskandari (soli 25 to m.—soli 40 m.) neopifagorizm, navaflotunii, inchunin mutafakkironi masehii Iskandariyai asrhoi 2—3-ro dar bar megirad. Maktabi Iskandariya ba tabiri khele daqiqi K. Marks «…mekushid, ki zuran «khaqiqati abadin» asotiri yunoni va mutobiqati purrai onro bo «natijahoi tadqiqoti ilmi» isbot namoyad» (Marks K.  Engels F., Soch., t. 1, s. 99). Maktabi kalbi, kalbiyun, jarayoni falsafai eklektikii Yunoni Qadim, ki asri 5 to m. az tarafn Aristofen (taqriban 435—370 to m.) tasis shudaast. Antisfen dar ibtido payraii Gorgiy, bad payravi Suqrot buda, bar ziddi ayonu ashrof—aristokratiya mebaromad. Kalbiyun bar khilofi idealnzmi Aflotun mavjudiyati vahdatu ehsosotro etirof mekardand; mafhumhoi umumiro nomi bemazmun meshumoridand. Ba muqobili mutlaq gardonidani kull muboriza burda, kalbiyun khudi fardro mutlaq mesokhtand. Antisfen moddi budani ruhro qoil ast. Diogeni Sinopi (404—323 to m.) talimoti Antisfenro taraqqi doda kambagali, zuhdu bemadaniyatiro targib mekard. Menedem (asri 3 to m.) ba tanqidi akhloqi epikursizm diqqati makhsus medod. Ideali akhloqii maktabi kalbi behissiyoti, benarvon nisbat ba sarvat, shanu sharaf, nikoh, oila, siyosat va g. bud. Maktabi Kembrij, aflotuniyoni Kembrij jarayoni falsafai idealisti, ki ba himoyai dinu idealizm, bar ziddi materializmu ateizm nigaronda shuda bud. Dar davrai Revolyutsiyai burjuazii Angliya (asri 17) paydo shudaast. Asosguzoroii maktabi Kembrij R. Kedvort (1617—88) va G. Mor (1614—87) baze nuqtahoi aflotuniya, az jumla talimoti «olami goyaho»-i uro qabul karda, goyahoro nakhustmoyai mavjudot mepindoshtand. Ba materkalizmi F. Bekop, T. Gobbs va fizikai R. Deqart irfon, skholastika va hurofotro muqobil meguzoshtand. Mor va Kedvort fitriyati donishro etirof mekardand. Ba aqidai onho marifat yak navi khotira ast, «zero ashyo sababi marifat nabuda, yoddoshti marifat meboshad» (Mor). Hej guna materiyai berun az ruh vujud nadorad; materiya moddai gayrifaolest, ki az ruh harakat megirad. Aflotuniyoni Kembrij na tanho ba muqobili Materialistoni zamoni khud, balki bar ziddi Demokrit niz muboriza burda aqida doshtand, ki materializmro az ibtido nest kardan zarur ast. Onho ba muqobili ilmu materializm muboriza burda, dar tarikhi falsafai anglis roli irtijoi bozidand. Maktabi Kirena, kirenaiho, jarayoni falsafii Yunoni Qadim. Asosguzori in Maktab Aristipiki-Kirenagi (435—360 to m.) davo mekard, ki haqiqati obektivi vujud nadorad. Az in ru, boyad az harguna kushishi darki tabiat va qonunhoi on dast kashid. Payravoni maktabi Kirena dar masalahoi umumifalsafi goyahoi idealizmi subektivi va shakkokiya, dar masalai akhloq gedonizm (rindiya)-ro taraqqi dodand. Ba muqobili materializm va tabiatshinosi muboriza burda, faqat ehsosoti subektiviro asosi boetnmodi marifatu akhloq medonistand. Ba in munosibat V. I. Lenip navishta bud, ki kirenanho «ehsosro hamchun prinsipi nazariyai donish va hamchun prinsini etika aralash mekunand» (As., jildi 38, sahifai 290). Maktabi Marburg, yake az maktabhoi neokantchigi. Okhiri asri 19 dar Germaniya az tarafi G. Kogen (1842— 1918) tasis shudaast. Tahti shiori «ba qafo, ba sui Kant» bo materializm va tabiatshinosii materlalisti muboriza meburd. Namoyandagoni in Maktab P. Natorp (1854—1924), E. Kassirer (1874—1945) I. Kantro az tarafi «rost» tanqid karda, voqeiyati obektiviro mahsuli «tafakkuri kholis» elon namudand. Hasti dar jarayoni tafakkur paydo meshavad, vale ba voqeiyati tom tabdil nameyobad. Jarayoni marifat hama, ammo maqsad hej ast. G. Kogen tabiatshinosii nazariyavi va matematikaro beasos ba ilmhoi ijtimoi muqobil meguzosht. Ilmhoi ijtimoi ba aqidai u duyumdarajaand. Sosializmro guyo az jihati ilmi asosnok kardan mumkin nest. G. Kogen homii ashadii din bud. Dushmani bo materializmi dialekuniyu tarikhi in maktabro ba takyagohi goyavii rohbaroni irtijoii Internasionali II (E. Bernshteyn, K. Kautskiy, M. Adler) tabdil dod. Dar zamoni hozira goyahoi irtijoii maktabi Marburgro sosialistoni rost intishor medihand. Maktabi mashshoiyai Yunon, peripatetika, maktabi shogirdonu payravoni falsafai Arastu. Maktabi payravoni Arastu dar zarfi taqriban dah asr (335 to m.— 529 m.) vositai tavonoi inkishofi ilm dar Yunon bud. Dar ibtido bisyor shogirdoni Arastu hamchun muarrikh, tabiatshinos, geograf, musiqishiiosu adabiyotshinos nom barovardand. Badi Arastu Zeofrasti Efesi (372— 287 to m.) va Stratoni Lampasaki (305—270 to m.) sarvarii maktabro ba uhda doshtand. Asrhoi okhir ahli Maktab asosan az shorehon, noshiron va muharrironi badinai Arastu (mashhurtarinash Iskandari Afrodizi) iborat bud. Maktabi mazkur dar tashakkuli aqidahoi aflotuniyon, foysogurasiyon (pifagoriyon) va ravoqiyon naqshi muayyan guzoshtaast. Payravoni falsafai Arastu dar mamlakathoi Sharqi Nazdiku Miyona bo nomi ahli mashshoiya mashhurand. Maktabi Megara, yake az maktabhoi falsafii idealistii Yunoni Qadim. Unsurhoi falsafai elsatho va sufistonyon (sofistho)-ro bo etikai Suqrot ba tavri eklektiki makhlut mesokht. Ibtidoi asri 4 to m. dar Megara az tarafi Uqlidus (Evklid, shogirdi Suqrot) tasis shuda, to asri 3 to m. vujud dosht. Badi Uqlidus mutafakkiron va faylasufon Evbulid, Diodor, Trasimakh, Kron va Stilpon nuqtahoi asosii maktabro inkishof dodand. Ba aqidai namoyandagoni maktabi Megara marifati hasti faqat ba tufayli mafhumho mumkin ast. Shahodatn organhoi his boisi gumrohihost. Faylasufoni in Maktab harakat, gunogunrangii olam, guzashtani tagyiroti miqdori ba sifati, yagonagii fardu khosro inkor mekardand. Aqidahoi khudro ba vositai safsata va paradoksho dar mubohisa bo mukholifonashon bayon mekardand. Raddiyai in safsatayu paradoksho ba taraqqii dialektika va mantiqi atiqa musoidat kardaast. Maktabi Milet, az qadimtarini talimoti falsafai materialistist, ki asri 6 to m. dar sh. Mileti Yunoni Qadim paydo shudaast. Faylasufoni Milet (Fales, Anaksimandr va Anaksimen) dar asosi komyobihoi madaniyati Sharqi Qadim (Misr, Finisiya va Bobuliston) avvalin farziyahoi astronomi, matematiki, fiziki va biologiro dar Yunoni Qadim peshnihod kardaand. Maktabi Milet olamro organizmi tom donista, bayni zindayu murda, ruhiyotu tabiiyot farq naguzoshtaast. Maktabi Milet ba taraqqii badinai afkori ilmiyu falsafii Yunoni Qadim va Avrupoi asrhoi miyona tasir rasonidaast. Ba talimoti maktabi Ioniya qarobat dosht. Maktabi Paduya, maktabi rushdii Italiya, maktabi falsafai asrhoi 14—16, ki dar Italiyai Shimoli tashakkul yoftaast. Asosguzorash targibotchii falsafai Arastu, falsafai arab va ilmhoi tabiatshinosi Petro d Abano (1257-1315) etirof shudaast. Maktabi Paduya goyakhoi Ibni Rushd va rushdiyaro dar borai qadimii olam, nazariyai «haqiqati dugona», talimot dar borai zehn hamchun javhari ruhii mustaqim idoma dod. Ba aqidai ahli in Maktab odam makhluq nest va olamro bo dakholati quvvahoi favquttabii dark menamoyad; ruhi fardi fonist. Onho sababnokii hodisoti olamro etirof namuda mujizotro rad mekardand, ba peshrafti astronomiya va tib diqqati makhsus medodand. Namoyandagoni asosii maktabi Paduya Marsiliyn Paduyagi (bayni 1275 —80 — 4343), Paolo Veneto (1372—1429), Alessandro Akillini (1463-1512), Elia del Medigo (1450—93) va digaron budand. Maktabi Paduya asarhoi Arastu va Ibni Rushdro tarjumayu nashr kard. Maktabi ravoqi , ravoqiya, buzurgtarin maktabi falsafii Yunoni Qadim. Dar davrai tanazzuli demokratiyai gulomdori dar afkor va aqidahoi ahli jamiyati Yunon tagyiroti amiq ba amal omad. Maktabi ravoqiya ifodakunandai in aqidaho bud. Ba aqidai ravoqiyon ziddiyat va dushvorihoi hayotro tavassuti faoliyati siyosi va muboriza barham zadan imkonnopazir ast, zero fard qobil nest, ki ba sokhti olami mavjuda raqobat kunad. Az in ru, vazifai falsafa az tashkhisi asli raftori shakhs iborat meboshad. Asosguzori in Maktab Zenoni Kitioni (336—264 to m.) bud. Dar davrai Khrisippi Kiliki (281—205 to m.) ravoqiya hamchun talimoti tom tashakkul yoft. Ravoqiya kosmopolitizmro pesha karda, davlati jahoniro orzu dosht. Baze ravoqiyon barobarii umumii mardum, barham zadani molikiyati khususi, mani pulro targib mekardand. Dar talimoti ravoqiya falsafa ba se fasl— fizika, etika, mantiq judo meshud. Baroi ravoqiyoni avvali baze takhminhoi dialektiki khos ast: onho tabdilu tagyiri havodis va ashyoro etirof mekardand. Ammo ba logosi Geraklit manoi «ruhi mutlaqro nisbat medodand va falsafai onho janbai qazoi (fatalisi) dosht. Nazariyai marifati ravoqiyai ibtidoi az tamoyuloti materialisti kholi nest. Chunonchi, tasavvurotro hamchun naqshi ashyo dar ruh mefahmidand. Ravoqiyon baze nuqtahoi mantiqro taraqqi doda, mantiqro bo ilmi bayon (ritorika) va grammatika nazdik mekardand. Minbad tamoyuloti materialisti tanazzul karda, maktabi ravoqi irtijoitarin jarayoni falsafai idealistii, jamiyati gulomdori gardid. Miyonai asri 2 to m. goyahoi ravoqi ba Rim roh yoftand. Dar inkishofi maktabi ravoqiya dar Rim ustodi ravoqiyoni Rim Ponesiyi Rodosi (185— 110 to m.) maqomi makhsus dosht. Ba qavli shogirdi Ponesiy — Musin Ssevola aqidahoi falsafi boyad baroi khalq nihon boshand. Dar bayni omma boyad hurofot hukmfarmo boshad, zero gumrohii avom az fondi kholi nest. Aqidai shoiron, faylasufon va homiyoni din roje ba khudoho mukhtalif ast. Az talimoti shoiron va faylasufon dar borai khudo (talimoti tabii) boyad sarfi nazar kard. Etirofi dini davlati az tarafi umum hatmist. Maktabi ravoqii Rim bo aflotuniya qarobat paydo karda, komilan talimoti irtijoi, diniyu idealisti gardid. Talimoti namoyandagoni badinai ravoqii Rim — Lyusiy Anney Seneka (tavallud bayni soli 6 va 3 to m.—vafot 65 m.), Epiktet (taqriban 50 — taqriban 138) va imperator Mark Avreliy Antonii (121—180)-ro ruhiyai noumedi, etiqod ba quvvai taqdir, nobovari, murosokori bo istismor, zulmi ijtimoiyu siyosi faro girifta bud. Ravoqiyai badina shiddati muborizahoi sinfiro past, «dustii» hamai odamonro, sarfi nazar az mansubiyati sinfiashon targib karda, sokhti gulomdoriro haq mebarovard. Maktabi Frankfurt, maktabi falsafa va sosiologiyai muosiri nemis. Solhoi 30—40 asri 20 az tarafi professori M. Khorkkhaymer (1895—1973) tasis shudaast. Badi hijrati Khorkkhaymer ba IMA dar Jeneva, Parij va Universiteti Kolumbiyai IMA intishor yoft. Namoyandagoni asosiash — T. Adorno (1903—69), G. Markuze (1898—1979), Yu. Khabermas (tavvallud 1929). Organi asosii Maktab jurnali «Zeitschrift fiir Sozialforschung» («Jurnali tadqiqothoi ijtimoi», 1932—41) bud. Tahti «Nazariyai tanqidi jamiyat» baze jihathoi talimoti K. Marksro bo goyahoi G. Gegel va 3. Freyd (1856—1939) omekhtani meshud. Dar talimoti maktabi Frankfurt masalai gayriyat masalai asosi megardad. Badi Jangi duyumi jahoni ziddiyathoi bayni payravoni Maktab , alalkhusus bayni E. Fromm (1900— 1980) va Markuze khele tezutund gardida, aksar namoyandagoni javoni maktabi Frankfurt az goyahoi ibtidoii on dur shudand. Dar natijai in ziddiyatho ibtidoi solhoi 70 Maktab parokanda shud. Ba taraqqii falsafa va sosiologiyai gayrimarksisti tasir rasondaast. Maktabi shotlandi yo falsafai «aqli solim», maktabi falsafai idealisti, ki nimai duyumi asri 18 ruhoni va faylasufi shotlandi T. Rid (1710—1796) tasis kardaast. T. Rid dar asarhoi «Tadqiqot doir ba nafsi inson tavassuti aqli solim» (1763) va «Tajriba doir ba qobiliyati fikri» (1785) bar ziddi shakkokiyai D. Yum. va idealizmi subektivii J Berkli baromad, vale ba mavqei materializm naguzasht. U ba tufayli «etiqod», «idroki bevosita» maqomi ehsosotro dar marifati olam rad karda, umuman bar ziddi sensualizm (az jumla sensualizmi J. Lokk) mebaromad. Ba aqidai T. Rid, jarayoni marifati ashyo na ba ehsosot, balki ba malumoti ibtidoii shuur asos yoftaast. Gayr az ehsosot idroki bevosita vujud dorad, ki tavassuti on dar borai mavjudiyati ashyo khulosa barovardan mumkin ast. T. Rid muhokimahoi ibtidoiro az aksiomahoi mantiqiyu matematiki («haqqoniyati aqli solim», «prinsiphoi gariza», «prinsiphoi etiqodi insoni» va g.) judo kardaast. Namoyandagoni maktabi shotlandi — J. Bitti (1735—1803), J. Osvald (vafot 1793) D. Styuart (1753—1827), U. Gamilton (1788— 1858) va digaron talimoti falsafii T. Ridro payravi va etiqod ba khudoro garizayu mahvnopazir elon kardaand. Falsafai «aqli solim» dualistist. Dar qatori etirofi voqeiyati obektivi mavjudiyati javhari makhsusi ruhi va ideyahoi fitriro niz qoil ast. Maktabi shotlandi salafi bevositai utilitarizm va pragmatizm bud. Maktabi Eley, maktabi falsafai idealistii okhiri asrhoi 6—5 to m. Dar sh. Eleyn janubi Italiya az tarafi Ksenofani Kolofoni (573 yo 565— 473 to m.) tasis shudaast. Talimoti Ksenofanro faylasuf va khodimi siyosii Eley Parmenid (tavallud 540 to m.) idoma dod. Nuqtahoi asosii falsafai Eley dar asari Parmenid «Dar borai tabiat» ifoda shudaand. Parmenid tafakkurro ba darki hissi muqobil meguzosht, fikr va hastiro omekhta, nestiyu khalo va dar in asos harakatro inkor kard. Shogird va payravi Parmenid Zenoni Eleyn (tavallud taqriban 500 to m.) talimoti Parmenidro inkishof dod. Eleatho ideologhoi aristokratiyai irtijoi, mukholifoni materializmu dialistikai maktabi Milet va Geraklit budand. Talimoti eleatho yakkhela nest: dar talimoti Ksenofan tamoyuloti materialisti mushohida meshudand. Dar aqidai Parmenid idealizm hukmfarmo bud. Dar talimoti Zenon janbai idealistii falsafai eleatho komilan oshkoro zohir gashtaast. Meliss (asri 5 to m.) talimoti Parmenidro inkishof doda, bar khilofi u olamro na tanho dar zamon, balki dar makon niz beokhir medonist. Aqidahoi idealistii eleathoro davomdihandagoni ananai miletiho va Geraklit — materialistoni asri 5 rad kardand. Maktabi Elidayu Eretriya, maktabi falsafai idealistii Yunoni Qadim (asrhoi 4—3 to m.), ki ba maktabi Migara qarobat dorad. Asosguzorash — shogirdi Suqrot Fedoni Elidi. Dar ibtido bo nomi maktabi Elida mamul gashtaast. Az davrai Menedem (taqriban 352—278 to m.) va Asklepiad shogirdoni Stilpon nomi maktabi Elidayu Eretrimro girift. Talifoti namoyandagonu payravoni Maktab to zamoni mo boqi namondaast. In Maktab nisbat ba talimoti megariho goyahoi toza dokhil nakardaast. Ba aqidai payravoni Maktab khosiyati umumii ashyo mustaqil vujud nadoshta, balki dar ashyoi alohidan konkreti zohir megardand.