مدنیّت حصار، مدنیّت آرشیالوگی نیالیتی، که دورة آخرین عصر سنگ را در تاجیکستان مویین میکند. به هزارهان 7-2 تا میلاد منسوب است. یادگاریهای مدنیّت حصار را سال 1948 ا. پ. آکلدنیکاو کشف کرد. سالهای گوناگون در محلهای علیحده ا. پ. آکلدنیکاو (کوه بولیان) ، و. ا. رناو (tyتقوول) ، ا. ا. یوسفاو (سای سییاد) و دیگر حفریات گذرانیدند. حالا در جمهوری بیشتر از 300 محل دارای بازیافت آرشیالوگی مدنیّت حصار معلوم است. مدنیّت حصار اساساً در ساحلهای دریاهای یخس و، قیزیلس و، وخش، کافرنهانو زمینهای بین این دریاها پهن بود. باششگاههای مدنیّت حصار در بلندی از 500-700 تا 1000-1500 م از ساحل بهر واقعند. بازیافتهای شکلاً به مدنیّت حصار مانند در پامیر شرقی و بعضی ناحیههای آسیای میانه دچار میآیند.
مدنیّت حصار
رسم حصار قدیم (سال 1920)
مساهت اکثریّت باششگاه و قصبههای مدنیّت حصار از 0، 5 گه زیاد نیست. توتقوول و سای سییاد (7000 متر مربّع) ، کوه بولیان (1500 متر مربّع) کلانترین آنهاند. خصوصیت اساسی باششگاههای مدنیّت حصار غفسی قَبَت آرشیالوگی است، که تا به 2، 5 متر میرسد، آتشدانها نیمدایرهاند و دیوارهای آنها از سنگخای خرد و کلان ساخته شدهاند. اندازة میانة آتشدانها 1 ب1 متر بوده، راستکنجه، مدوّر و دایرهشکلند. آتشدانهای چقور الیون 15-30 ستیمیتر در مسافة 1، 5-2 متر از یکدیگر واقع گشتهاند. خصوصیت دیگر باششگاههای کلان مدنیّت حصار در آن، که میدانچههای سوفمانند سیرقبطه از پارچههای آهک، شغلهای شکسته و بطون ساخته شدهاند. در داخل همة آنها آثار آتشدان هست. احتمال، اقامتگاههای به طرز نیمزمینکن ساخته شده نیز وجود داشتند، که در این باره چقوریهای یکمیترة قطرشان 12 متر شهادت میدهند. اکثریّت آلات و مصنوعات مدنیّت حصار سنگی است. در بعضی باششگاه آلات و مصنوعات سفالی به نظر رسد هم، مدنیّت حصار مدنیّت غیریسفالی دورة نیالیت به حساب میرود.
در تاجیکستان جنوبی بسیار مصنوعات سنگی یافت شده است. فقط بازیافت توتقوول بیشتر از 40 هزار میباشد. بیشتر آلات و مصنوعات از قیراقسنگ ساخته شده (کارد، خشو، تیغ داس) وامیخورند. اتّفاق قبیلههای را، که مدنیّت حصار را آفریدهاند، اتّحاد ایتنیکی حسابیدن ممکن است، زیرا از یادگاریهای جیتون و مدنیّت کلتمنار به اندازهای فرق دارد. مردم مدنیّت حصار اساساً با شکار، چارواداری و قسماً با دهقانی مشغول بود.