لیبیه (لیویه به روسّی یا dawlat libya به انگلیسی) ، کشوریست در افریکة شمالی. در غرب با تونیس و الجزایر، در جنوب با نیگیر و ریسپوبلیکة چد، در جنب و شرق با سودان، در شمال با مصر هم‌سرحد. نام رسمی‌اش “جماهیریة لیبیی” می‌اشد. در شمال خاک لیبیه به بهر میانزمین می‌رسد. مساحتش 1 759، 5 هزار متر مربّع. اهالی‌اش زیاده از 6، 3 ملن. نفر (2017) و در 40 سال آخر 2-مراتبه زیاد شده است. پایتختش-شهر ترابلیس (تریپال).
رسم شهر ترابلیس-پایتخت لیبیه (سال 2010)
ساخت دولتی. اس سال 2011-م دولت را حاکمیت گذرنده اداره می‌نماید. تا این دم از 3 مارت 1977 آرگن عالی حاکمیت-کانگریسّ عمومی خلقی (کوخ؛ 1979) ، بود. سردار دولت-کاتب ژنرالی کوخ بود؛ capفرماندیه عالی هم خود او بود. حاکمیت اجرائیه به کامیتیت عالی خلقی (حکومت) تعلق دارد، که دایر به مسئله‌های گوناگون عبارت است. حاکمیت در محل: به «مجلسهای خلقی» تعلق دارد، که آنها «کامیتیتهای خلقی» راهبریکننده را انتخاب می‌کنند. سیستم سودی: سود عالی، سودهای اصلیتسیانی، سودهای انستیتسیة یکم، سود خلقی (از اکتبر 1960).
طبیعت. 98%-ا مساحت لیبیّه را نیمبییابانهای سوبتراپیکی (در شمال) و بیابانهای تراپیکی (در جنوب) تشکیل می‌دهند. خطّ ساحل نسبتاً راست یک‌لخت. یگانه خلیج کلانترین سدره (سیرت کلان). قسم زیاد مملکت را پشته‌کوه (بلندیشان-600 متر) فرا گرفته است، که آن در بعضی جایها به پستخمیهای وسیع جدا می‌شود. در غرب نشیبیهای کلان سیربر واقع‌اند، که در oنهo به مقدار زیاد peگ جمع شده است. در جنوب صفه‌کوه سنگین تیبیست، در شمال بیابان لیبیه واقع است. اقلیمش تراپیکی، بیابانی، در شمال-سوبتراپیکی، بهر میانزمینی. هpopت میانة ماه خنکترین (ژانویه) در شمال از+11°س تا+12°س، در جنوب+15+1ا س؛ ماه گرمترین (ژوئیه) از+27+29° س تا+32+35*س، بارشات سالانه در شمال مملکت از 400-625 ملّیمیتر تا 100 ملّیمیتر، در جنوب و شرق تا 100 ملّیمیتر، در بیابان لیبیه تا 25 ملّیمیتر.
در مملکت دریاهای دائمی نیست. در محلهایی، که آبهای زیرزمینی به قَبَت بالای خاک نزدیکند، واحه‌ها واقع‌اند: خاکش خاکستررنگ، خاکستررنگ دارچینی. نباتات ناحیه‌های نزد ساحل بیشتر سوبتراپیکی نیمبییابانی. قد-قد ساحل احیان-احیان اقاقیا، توت‌انجیر، گاز، در جایهای بیشتر نمناک-پتّزار مکویس، چکلک چلغوزه، بتّه‌زار سوزن‌برگ می‌روید. یوشان، گیاه و خارزار قدپست، شوره‌زار برتری دارد. عالم هیواناتش کمبغل بوده، اساساً خزنده‌ها (مار، کلته‌کلاس)؛ به مقدار زیاد کجدُم زندگی می‌کند.
هالی. زیاده از 90%-ا اهالی مملکت عربهای لیبییگی. اینچنین بربرها (تقریباً 75 هزار نفر) و گروههای نه چندان کلان خوسه و توب و نیز زندگی می‌کنند. زبان رسمی-عربی. دین دولتی-اسلام (سنّی). شهرهای کلان: ترابلیس (1. 5 ملن. نفر، 2017 سال) و بنغازی (482 هزار نفر).
اچیرک تاریخی. در مساحت حاضرة لیبیه انسان در دوره‌های خیلی قدیم ساکن شده بود. قبیله‌های بادیه‌نشین-اجدادان بربرهای (بیدوینы به زبان روسّی) حاضره، که در لیبیة قدیم مسکن بودند، با شکار، بعدها با چارواداری شغل داشتند. مساحت لیبیّه را در زمانهای گذشته بارها اجنبیان ضبط کرده‌اند. در این زمان خود لیبییگیها هم بارها زمینهای همسایه را اشغال نموده بودند. در نیمة 1-ام هزارة 1-م در غرب لیبیه سه قصبة فنیقیه (لیپتیس-مگنه، صبراته، ایه) به وجود آمد. عصر 7 در شمال مملکت شهرهای یونانی به وجود آمدند، که کرینه (یک قسم لیبیه کرینیکه نام داشت) کلانترین و مهمترین آنها بود. در میانة عصر 5 قسم زیاد لیبیه (اساساً در غرب) به تصرّف کرفگین افتاد. یک قسم کرینیکه را در آخر عصر 6-ابتدای عصر 5 هخامنشیان، بعدها قشون اسکندر مقدونی استیلا کردند. بعد مغلوبیّت کرفگین مساحت لیبیّه را ریم به دست درآورد. عصر 7 در نتیجة استیلای عرب لیبیه به خلافت عرب همراه کرده شد. در نتیجة به طور عامّوی کوچانیده آوردن قبیله‌های عرب خلق لیبیه با مرور زمان با آنها آمیزش یافت. در لیبیه اسلام پهن شد. در عصر 16 مساحت لیبیه به هیت امپراتوری عثمانیه همراه کرده شد. خلق لیبیه در دورة دوّمی حکمرانی ترکها زود-زود بر ضد آنها برآمد می‌کرد. در نیمة عصر 19 به این مبارزه تریکت سنوسیه سروری نمود.
پرچم (بیرق) لیبیی
سال 1911 اتلیه برای لیبیه شده به جنگ امپریالیستانة ضد ترکیه برخاست، در نتیجة این جنگ لیبیه پرّه به اتلیه تابع شد. اهالی محلی به مستملکداران اتلیه مقابلت سخت نیشای می‌داد. در سالهای جنگ یکم جهانی اتلیه مجبور شد قسم زیاد قشونهای خود را از لیبیه برارد، در عمل در اختیار آن تنها شهرهای خمی، ترابلیس و بیغازی ماند. مساحت. کرینیکه زیر حاکمیت تریکت سنوسیه بود؛ مضافات ترابلیس سال 1918 ریسپوبلیکه اعلان کرده شد. بعد در اتلیه به سر حاکمیت آمدن فاشیستان (1922) حکومت اتلیه باز بر ضد لیبیه عملیات حربی cap کرد. بر ضد امپریالیستان اتلیه آتش نو حرکت آزادی‌خواهانه النگه زد. تنها سال 1928 استیلاگران اتلیه ترابلیس و 1930 فزّان را ضبط کردند. در دورة جنگ دوّم جهانی (1939-45) اتلیه امید داشت، که مساحت. لیبیّه را همچون بزه برای ضبطکاریهای منبعده‌اش در افریکه استفاده می‌برد. امّا قشونهای اتلیّه را، که از مساحت. لیبیه به مصر زده درآمدند، آخر 1940 قشونهای انگلیه زده گردانیده، خود ژانویه-فوریه 1941 کرینیکه را اشغال کردند.
بعد به لیبیه گذرانیدن کارپوس تنکی رامّیل قشونهای اتلیه و ژرمنیه کرینیکه را به دست درآوردند. لیکن بعد در نزد استالینگرد تارمار شدن قوشوهای فاشیستان قشونهای اتلیه و ژرمنیه از تمام خاک لیبیه برآورده شدند. آخر 1942-ابتدای 1943 قشونهای فرنتسیه فزّان، انگلیه، کرینیکه و ترابلیس را ضبط کردند. سال 1943 لیبیه به زیر اطاعت مأموریّت حربی بریتنیة کبیر و فرانسه گذشت. در این جا بزه‌های حربی ساخته شدند. اسّمبلیه ژنرال، که تدم (1949) قرار کرد، که تا 1 ژانویه 1952 به لیبیه استقلالیت داده شود. 24 دسامبر 1951 لیبیه مستقل اعلان شده، رسماً «شاهی متّحدة لیبیه» نام گرفت؛ به سر حاکمیت سابق، امیر مضافات کرینیکه ادریس اس-سنوسی (ادریس i) آمد. با سبب حکمرانی دور و دراز خارجیان لیبیه تا اوّل سالهای 50-م هم یکی از مملکتهای سستترقّی کردة فئودالی بود. تا حال در بسیار بابت به دولتهای امپریالیستی تابع بود. بعد اعلان شدن استقلالیت برای انکشاف اقتصادیات ملّی یک قطار تدبیرها اندیشیده شدند. سال 1963 لیبیه دولت متّحده اعلان کرده شد. زنان حقوق انتخاباتی گرفتند. سال 1964 حکومت لیبیه دایر به برهم دادن بزه‌های حربی خارجی مسئله به میان گذاشت. بهار 1966 قسم قشونهای بریتنیة کبیر از خاک لیبیه برآورده شده باشند هم، بزه‌های حربی انگلیه و امریکا باقی ماندند.
1 سپتامبر 1969 گروه آفیتسیران ارتش لیبیه («آفیتسیران آزاد») تبدولات دولتی کردند، در نتیجه ترتیبات مانرخیستی سرنگون شده، ریسپوبلیکة لیبیة عرب (رله) اعلان کرده شد. حاکمیت را ساویتی روالوتسیانی فرمانده (صرف) به دست خود گرفت. صرف اعلان کرد، که لیبیه منبعد با راه ترقّیات کاپیتالیستی نمی‌رود، در لیبیه «سوسیالیزم اسلامی لیبیه» ساخته می‌شود. سال 1970 همة بزه‌های حربی خارجی در خاک لیبیه برهم داده شدند. سال 1972 مرکز اتّفاقهای کسبه-فدراسیون عمومی اتّفاقهای کسبة کارگران رله تشکیل شد. خود همان سال در مملکت یگانه تشکیلات سیاسی-اتّفاق سوسیالیستی عرب (عیسی) تأسیس یافت. اساس ایدئولوژی این اتّفاق به نام «نظریة جهان سوّم» م. کدّفی اعلان شد، که دین و ملّتپرستی محور آن بود. مارت 1977 با قرار آرگن عالی قانون‌برآر لیبیه-کانگریسّ عمومی خلقی (کوخ) صرف برهم داده شده، کاتبات ژنرالی کوخ، اینچنین به جای ساویتی وزیران (حکومت)-ا تا این دوره وجود داشتة لیبیه کامیتیت عالی خلقی (کاخ) برپا شد. مملکت به خود نام نو رسمی «جماهیریة عربی خلقی سوسیالیستی لیبیه» را گرفت.
لیبیه در سیاست خارجی خود سیاست ضد امپریالیستی ضد مستملکوی و بی‌طرفی را می‌برد. لیبیه اشتراکچی فعال حرکت مملکتهای بی‌طرف می‌باشد. راهبریّت حکومت لیبیه برای انکشاف دادن مناسبتهای دوستانه و همکاری با مملکتهای سوسیالیستی در نوبت اوّل با ا.ج.ش.س. برآمد می‌کند.
صورت معمّر ال-قضافی-رئیس لیبیه (س. 1970-2011)
بعد تبدّلات سال 1969 راهبران نو لیبیه به دولت یگانه متّحد نمودن همة مملکتهای عرب را یکی از وظیفه‌های اساسی سیاست خود اعلان نمودند. 17 آوریل 1971 در نتیجة عهد و پیمان حکومتهای مصر، سوریه و لیبیه فدراسیون ریسپوبلیکه‌های عرب (فره) اعلان کرده شد. لیبیه با ا.ج.ش.س. از سال 1955 مناسبتهای دیپلماتی برپا کرد. سال 1963 بین لیبیه و ا.ج.ش.س. دایر به سودا، 1972 دایر به همکاری اقتصادی و تکنیکی، 1975 دایر به همکاران مدنی و 1976 دایر به کشتیرانی بحری سازشنامه به امضا رسید. لیبیه به عهدنامة مسکو عاید به منع آزمایش یراق یدرایی در اتمسفره، فضای کیهان و زیر آب (1963) همراه شده، به عهدنامة پهن نکردن یراق یدرایی امضا کرد. لیبیه ریسپوبلیکة خلقی انگاله را اعتراف نموده، با ردگ، رخدک، رسو و کوبه مناسبتهای دیپلماتی پیدا کرد.
لیبیه از سال 1953 اعضای لیگة دولتهای عرب، از 1955 اعضای تدم، از می 1963 اعضای تشکیلات یگانگی افریکه شد. سالهای 1970 تا 2011 لیبیه در شکل جمهوری وجود داشت و راهبری آن را معمّر ال-قضافی به عهده داشت. کشورهای نتا لیبیّه را همچون کشور به تیراریزم دخالتداشته اعلان نموده در سرنگون کردن راهبر کشور (قدافی) سببگار شدند.
یقتیسادیات. در دورة مستملکوی در ساحه‌های اساسی خواجگی لیبیه کاپیتال اتلیه خوکمران بود. در خواجگی قشلاق شکل اساسی استفادة زمین اجارة زمین پامیشیکان بود. کشف و به طور وسیع ازخود کردن کانهای کلان نیفت در سالهای 50-م اقتصادیات مملکت را به کلّی تغییر داد و خوب نمود. سال 1972 لیبیه از روی استحصال نیفت در افریکه جای 1-م، در جهان کاپیتالیستی جای 6-عمرا اشغال می‌کرد. کانهای نیفت لیبیّه را اساساً شرکتهای نیفت امریکا استفاده می‌کنند. حکومت ریسپوبلیکوی، که آن سپتامبر 1969 به سر حاکمیت آمد، فعالیّت کاپیتال خارجی را محدود کرد، عهده‌داریهای کارپارتسیة نیفت ملّی لیبیه وسیع کرده شدند. دایر به ملّیکنانیدن تمام ثروتهای زیرزمینی قرار برآمد، در آن گفته می‌شود، که منبعد کشف و استحصال ثروتهای زیرزمینی تنها با اجازت حکومت لیبیه گذرانیده می‌شوند. سالهای 1969-71 بانکهای خارجی، تمام زمینی، که به اتلییویها تعلق داشت و اموال غیریمنقول شرکتهای خارجی نیز ملّی کنانیده شدند.
سالهای 1972-19774 حکومت لیبیه با یک قطار شرکتهای نیفت خارجی برای به سرمایی انها شریک شدن شرطنامه بسته، شرکتهای باقیماندة خارجی را جسماً و تماماً ملّی کنانید. در نتیجة این چاره‌بینیها قریب 70%-ا نیفت لیبیه به سیکتار دولتی تابع شد. ژوئیة 1971 تشکیلات اصلاحات اگرری و ازخودکنی زمینهای بیکارخوابیده تأسیس شد. از مساحت عمومی مملکت برای خواجگی قشلاق تنها 3، 8 میلیون هکتار زمین (21%) به کار می‌آید. قریب از 2/ز حصّة این زمینها کشتزار بوده، باقیمانده‌اش چراگاه می‌باشد. در مملکت از زراعت غلّه‌دانه جو، گندم، چایجواری، چوواریمکّه، از زراعت تکنیک چارمغز زمینی، تخم بیخنجیر، علف ایسپتا، تماکو کشت می‌شود. باغداری (خرما، زیتون، میوه‌های ستروسی) ، آبچه‌کاری انکشاف یافته است. چارواداری یکی از ساحه‌های مهم و اساسی می‌باشد. در لیبیه بز و گوسفند، گاو، شتر، اسپ و خر پرورش کرده می‌شود.
ز دورة آغاز استحصال نیفت (1961) مهاجرت اهالی دهات به شهر و کانهای نیفت از پی مزد کار اوج گرفت. اگر در سال 1959 قریب 90%-ا اهالی قابل محنت در خواجگی قشلاق کار کرده باشد، تا 1975 شمارة آن تا 21، 8% کم شد. صناعت استحصال نیفت یکی از ساحه‌های اساسی و مهمترین اقتصادیات مملکت بوده، قریب 75%-ا محصولات عمومی ملّی به سهم آن راست می‌آید. تا سال 1980 سالی تا به 16-18 ملن. تُن رسانیدن حجم استحصال محصولات نیفت به نقشه گرفته شده بود. به غیر از کانهای کلان نیفت در مملکت اینچنین کانهای بای گاز هست؛ حکومت در بابت استحصال و ثمره‌بخش استفاده کردن آن چاره‌های ضروری می‌‌اندیشد. صناعت-کارکرد اشیای خام سست ترقّی کرده است. استحصال مصالح بناکاری، پیش از همه سیمان باسرعت انکشاف یافته ایستاده است. سال 1970 در بنغازی زواد الکتروکبیل به کار درآمد، زوادهای قبور، اکّومولیتار، وصل اوتاماشین، شینه کار می‌کنند. کامپلیکس متالورگی ساخته شده است. صناعت سبک مملکت اساساً از کارخانه و اوستاخانه‌های کاسبی عبارت است. سال 1975 در این ساحه چندین کارخانه‌های کلان به کار درآمدند. صناعت خوراکواری نیز زود انکشاف یافته ایستاده است؛ در لیبیه 4 زواد آرد، 4 زواد کانسیرو ماهی، 4 زواد کانسیرو سبزه‌وات و فابریکة تماکو هست. مملکت به غیر از نیفت به خارجه چارمغز زمینی، پوست خام، تخم بیدانجیر، پشم، تماکو، میوة ستروسی، روغن زیتون، اسفنج، سردینه برآورده، از خارجه اتومبیل، دستگاه، تجهیزات صناعت نیفت، قبورهای متالی، مالهای صناعتی، خوراکواری و غیره می‌کشاند. شریکان اساسی سودایش-ایالات متحدة امریکا، آلمان، اتالیا، انگلیه، فرانسه. واحد پول-دینار لیبیه (1 دینار=1000 درهم=0، 7 دلار ایالات متحدة امریکا یا خود 6 سامانی ، (مارت سال 2017).
مّد – مجموع محصولات داخلی لیبیه در سال 2017 مبلغ 30 ملّیرد دلار ایالات متحدة امریکا-را تشکیل کرد و این نشان‌دهنده نسبت سالهای قبل 2-3 مراتبه کم است و سببگار این اساساً پست فرآمدن نرخ نفت در جهان می‌باشد. لیبیه مثل روسّیه و یک قطار دولتهای دیگر صادرکنندة نفته از نرخ نفت و گاز نهایت وابستگی زیچ دارد. مجموع محصولات داخل به سر اهال کشور در یک سال به 14 هزار دلار ایالات متحدة امریکا راست می‌آید که در جهان بین 228 دولت جهان در جای 109 است (2016 سال) بود.
مملکت راه آهن ندارد، کلانترین شاهراه اتومبیلگرد، که درازی آن 1882 کم است، کد-قد ساحل بهر میانزمین از سرحد تونیس تا سرحد رمه کشال می‌یابد. طول عمومی راه اتومبیلگرد به 10 هزار کم می‌رسد. راه هوایی بینلخلقی ترابلیس و بنغازی را با کاپیره و تونیس، اینچنین با پایتختهای دولتهای اوراپه-پریج، ریم و عفنه می‌پیوندد. از ژوئیة 1970 بین ترابلیس و مسکو (راه هوایی ایرافلات) علاقة منتظم هوایی گشاده شده است.
ماریف. نیزام معارف مملکت از مؤسسه‌های تامکتبی کودکان-باغچه‌های بچگانه cap می‌شود. سیستم تعلیم از مکتب ابتدایی 6-ساله، میانة دو زینه (34-3) عبارت است. سال تحصیل 1974/75 در مکتبهای ابتدایی 980، 2 هزار، میانة ناپرّه 195، 3 هزار، میانة پرّه 30 هزار طلبه می‌خواند. سال 1975 در بارة تعلیم حتمی 9-ساله قانون قبول شد. مکتبهای دینی هم هستند، که سال تحصیل 1974/75 در آنها همگی 16، 2 هزار نفر طلبه می‌خواند. تییاری کسبی تکنیکی در بزة مکتب ابتدایی و مکتب میانة ناپرّه در ظرف 4 سال به عمل برآورده می‌شود. در پایگاهی مکتب میانة ناپرّه در آموزشگاههای پیدگاگی برای مکتبهای ابتدایی در ظرف 4-5 سال معلم تییار می‌کنند. دانشگاهی بنغازی (تأسیسش 1955) ، دانشگاهی ترابلیس (تأسیسش 1973) ، انستیتوت علاقه (تأسیسش 1963) متخصصان معلومات عالیدار تییار می‌کنند. کتابخانه‌ها: کتابخانة دولتی ترابلیس (تأسیسش 1917) ، کتابخانة بنغازی (تأسیسش 1955) و غ. در مملکت موزیی اَرخیالوگیه (باستان‌شناسی)، موزی طبیعتشناسی و تاریخی، موزی تاریخ عتیقه هست.
متبوات، ردیا، تلویزیون. سال 1976 در مملکت به زبان عربی گزیته‌های «ال-فجر-ال-جدید» (حکومتی) ، «ار-paی»، «ال-جهاد»، جرنلهای «ال-وحدت-ال-عربیه»، «جیش-اش-شعب» نشر می‌شدند. رادیوشونوانی از سال 1957 و ستنسیة تلویزیون از 1968 کار می‌کند.
نیگهداری تندرستی. سال 2015 به 1000 نفر 65، 4 تولد، 10، 8 فوت، به 1000 نفر کودک نوزاد 99، 1 فوت راست آمد. از کسلیها بیشتر بیماریهای سرایتی، و پرزیتری وامیخورند. سال 2010 در لیبیه 5063 دُختُر، از آن جمله 4027 دُختُر در مؤسسه‌های طبابتی دولتی، 329 دوختور دندان، 793 فرمتسیوت به اهالی خذمت می‌رساند؛ 78 موسّیسة طبابتی بود. کالج و مکتبهای طبّی دُختُر و کارکنان طبّ تییار می‌کنند.
دبیات. بعد استیلای عربها عصر 7-ابتدای عصر 8 ادبیات در مساحت. لیبیه اساساً در جریان عمومی مدنیّت عرب انکشاف می‌یافت. از عصر 16، از زمانی، که ترکها لیبییpo ضبط کردند، حیات ادبی تنزّل کرد. با وجود آن در عصرهای 17-18 شاعران عمر ال-فرید، احمد ال-بهلولی (وف. 1701) به عرصة ادبیات آمدند. شاعران احمد اش-شریف (1864-1918) ، مصطفی ذکری (1853-1918) و دیگران در قصیده‌های خود خلق را به مبارزة ضد استیلاگران ترک دعوت می‌کردند. برای نظم دورة حکمرانی اتلیه موضوع وطن‌پرورانه، آزادی‌خواهانه (احمد رفیق ال-مهدوی (وف. 1961) ، ابراهیم ال-استا عمر (1907-1950 و دیگران .) خاص می‌باشد.
بعد به دست درآوردن استقلالیت (1951) به ادبیات شاعرانی آمدند (علی صدقی عبدالقادر، علی ار-ر و-قین و دیگران .) ، که آنها از اسلوب کلاسیکی شعرگوی عربی دست کشیدند. نثر در لیبیه سالهای 40-50-م به وجود آمد. مبارزه بهر استقلالیّت دقیقی، برابری اجتماعی، محکومکنی هورافات (مصطفی ال-میسورتی، اب و هappyc و دیگران) موضوع اساسی نثر لیبیه بود. به نثر ادیبان لیبیه ایجادیات نویسندگان مصر تأثیر کلان رساند. در سالهای 60-ابتدای 70-م به ادبیات یک زمره نثرنویسان و شاعران جوان آمد (جمعه ال-فه-رانی، احمد ان-نویری، فوزیه برییوون و دیگران). به حیات مدنی مملکت ریاستی کارهای صنعت و ادبیات راهبری می‌کند.
سفیدشهرک، دیهه‌ای است در ساویت قشلاق لاهوتی ریان خاولینگ، ولایت کولاب. تیرّیتاریة ساوخاز به نام …
Таджикистан – Энциклопедия на таджикском языке КИТОБАМ
