تیمورلنگ

تیمور امیر تیمور، تیمورلنگ (9. 4. 1336، دیهه خوجه ایلغار، نزدیکی حاضره شهرِ سبز- 18. 2. 1405، اترار) ، امیر، اساس‌گذار دولت تیموریان. پسر ترغه‌ای نام بیک یک قبیلة مغولنجاد (برلاسها). فعّالیّتش را همچون سرکردة دستة راهزته‌ها آغاز کرده بود. در نزاعهای چغتایهای و مغولها شرکت کرده، سال 1361 هنگام هجوم مغولها به ماوراءالنهر با دستة خود به استیلاگران مدد رساند. بر عوض این خان مغولها توگلوقتیمور تیمور را حاکم ولایت کیش (قشقدریای حاضره) تعیین کرد. تیمور به حاکم ماوراونهر الیاسخوجه-پسر توغلوقتیمور خیانت نموده، با امیر بلخ هوسین اتّفاق بست و به خواهر او خانه‌دار شد. سال 1362 در یکی از جنگهای غارتگرانه در نزد سیستان تیمور از دست و پایهش یره‌دار شده، تمام عمر لنگ ماند.

سال 1365 هوسین و تیمور بر لشکر الیاسخوجه هجوم آوردند و در محاربة ساحل دریای چیرچیق شکست خورده، سمرقند و شهرِ سبزرا بی‌صاحب گذاشته، به بلخ گریختند. لشکر الیاسخوجه به سمرقند رفت. به محافظت سمرقند مردم عادّی، سربداران به پا خیستند. حیلهیو نیرنگهای حربی بادیه‌نشینان یار نکرد و آنها تلیفات اینیدس داده، سمرقند را به سربداران مانده، عقب نشستند. تیمور و هوسین شورش سربداران را سال 1366 با فریب بی‌رحمانه پخش کرده، سمرقند را به دست درآوردند و از همان وقت بین تیمور و هوسیک برای ماوراءالنهر مبارزه سر شد. سال 1370 تیمور غالب آمد و خود را امیر سراسر ماوراءالنهر اعلان کرد؛ به نام خود کلمین «کورگان» را علاوه می‌کردگی شد، که معنای آن «داماد» بود، چون که اکنون او به زن بیوماندة هوسین دختر قضانخان-خان چنگیزی خانه‌دار شده بود. تیمور با یاری خانهای دست‌نشانده و به اشراف (کوچمنچیها، فئودالهاک مقیمی و خصوصاً روحانیان مسلمان تکیه کرده حکم می‌راند. تکیه‌گاهن اساسی حاکمیت تیمور گوردییی بود، که از قبیله‌های چغتان، اساساً از برلاسها تشکیل کرده بود. تیمور سالهای 1373-74 جنوب خوارزم و سال 1388 تمام خوارزم را ضبط کرده، پایتخت آن اورگنج را به خرابه‌زار تبدل داد. در نتیجة یورشهای چندینکرته در سلهای 1389، 1391، 1394-95 تیمور آلتینورده را تارمار و پایتخت آن سرای بکر را تاراج کرد.
سال 1398 وه‌ای به هندوستان لشکر کشیده، دیهلی را گرفت. بعد دو سال تیمور بر زیدّن سلطان ترکها بایزید 1 مبارزه سر کرده، او را در محاربة نزد انقره تارمار نمود. یورشهای غارتّرانة تیمور به ایران، کوکز و دیگر مملکتها خیلی وحشیانه و بی‌رحمانه بودند. در آخر سال 1404 تیمور به ختایی هجوم سر کرد، که آن بعد وفات تیمور قت گردید. بعد از سر تیمور امپراتوری تشکیلکرده‌اش، که از ساحلهای شرق بهر میانزمین تا حدود ختایی و از قطارکوههای کوکز تا ساحلهای هند و گنگ طول می‌کشید، پراکنده شد. یورشیهای تیمور با خرابکاری و خونریزیهان بی‌رحمانه انجام می‌یافتند. وقت مبارزة او با توختمیش پاوالجیه به درجه‌ای تاراج گشته بود، که آن جا گرسنگی سر شد. سال 1387 وقت گرفتن اصفهان تیمور فرمان داد 70 هزار. نفر را سر زده، از کلّة آنها مناره‌ها سازند. در هندوستان با فرمان او 100 هزار اسیر به قتل رسانده شد. استاهای اسیر، که در یورشها گرد آورده شده بودند، در سمرقند و بعضی دیگر شهرهای ماوراوینهر (بخارا، شهرِ سبز، نسف) قصر و مسجد، مدرسه و مقبرهایی ساختند، که یک قسم آنها تا زمان ما همچون یادگاری برجستة معماری محفوظ مانده‌اند. در این حال خوارزم ولایتهای نسا، دهستان، خوتلان و غیره در نتیجة سیاست خونخوارانة تیمور به زمین یکسان شده‌اد. سیاست غارتگرانه و جنگجویانة تیمور اقتصادیات ماوراءالنهر و خراسان را خراب کرده، باعث قشّاقی و بی‌سوادی خلقهای محلی گردید.
ه. جلیلاو، ا. مختاراف.