تاریخ (عربی 1) همه گونه جریان ترقّیات طبیعت و جمعیت. به این معنی تاریخ عالم، تاریخ زمین. تاریخ علمهای جداگانه (فیزیکه متسمتیکه، باتنیکه، طبّ و غیره) هست؛ 2) علمیست، که گذشتة جمعیّت انسانی را با تمام کانکریتی و گوناگونیاش میآموزد، تا که حاضره و آیندة آن درک کرده شود. ک. مرکس و ف. اینگیلس به علم تاریخ بهای بلند داده نوشته بودند. که تاریخ را میتوان به تاریخ طبیعت و تاریخ آدمان جدا کرد. ولا هر دو این طرفهای تاریخ به یکدیگر عضواً پینندند و تا دمی، که آدمان وجود دارند، تاریخ طبیعت و تاریخ آدمان به همدیگر وابستگی متقابل دارند (نگرید ک. مرکس ا ف. اینگسلس. (ساچینینی ت. 3. س. 16). علم تاریخ مارکسیستی-لنینی انکشاف چمعیّت انسانی را میآموزد.
یلم تاریخ در تاجیکیستایی ساویتی نیز به درجة بلند ترقّی کرده است. تاریخ بای خلق تاجیک دقّت محقّقان را از دورههای قدیم به خود جلب میکرل. علم تاریخ در سرزمیم تاجیکان خصوصاً از دورة اوّلین دولت تاجیکان-دولت سامانیان رو به ترقّی نهاد. وضورگترین نمایندة مورخان این دوره ابوبکر نرشخی میباشد. کتاب او «تاریخ بخارا» یکی از مأخذهای نادر عاید به تاریخ ناحیههای جداگانة ماوراءالنهر، خصوصاً بخارا حساب میشود. در عصرهای منبعده هم مورخان ابوسعید گردیزی («زین-ال اخبار») ، ابولفزل بیهقی («تاریخ مسعودی» یا خود «تاریخ بیهقی») ، ابوومر جزجانی («طبقات ناصری») ، الاوالدّین جوینی («تاریخ جهانکُشایی») ، شرافالدّین علی یزدی («ظفرنامه») ، محمّد ابن خاوندشاه ابن محمود میرخاند («روزت-اس-صفا») ، خواندمیر («حبیب-اس-سییر فی اخبار افراد-ال-بشر») ، محمّدیوسوف منشی («تاریخ مقیمخانی). محمّد امینپ بخارایی («ابیدولّانامه»). محمّد وفای کرمینگی («تحفة خوانی») ، محمّد یعقوب («گلشل-ال-ملوک») ، احمد مخدوم دانش («تاریخچة بخارا») و بسیار دیگر مورخان در اثرهای خود واقعههای تاریخی عاصیان میانه را از عصر 10 تا عصر 19 تصویر کردهاند. ولی اکثر اثرهای ذکرشده تاریخ شاه و امیران میباشد. در آنها در بارة خلق محنتکش-ایجادکار حقیقی تاریخ معلوماتها کمند، امّا قطع نظر از تمام محدودیّت خود اثرهای تاریخی عصرهای گذشته برای مورخان معاصر چون مأخذ پرقیمت خذمت میکنند. علم حقیقی تاریخ در تاجیکیستای تنها بعد غلبة روالوتسیة کبیر ساتسیلیستی اکتبر به وجود آمد. مورخان تاجیکیستای با یکجایگی عالمان ریسپوبلیکههای ساویتی برادری در اساس متدلوژیة مارکسیستی-لنینی مسئلههای مختلف تاریخ را تدقیق نمودند. تاریخ متّصل خلق تاجیک را از دورههای قدیم تا دورة نو بار نخست آکادمیک ب. غ. غفوراف نوشت. عالمان ریسپوبلیکه تاریخ دورههای قدیم و عصرهای میانه (ن. نعمتاف، ا. جلیلاو، ب. ا. لیتوینسکیی، و. ا. رناو، او. بابایف، او. پولاداف) ، مسئلههای به روسیه همراه کرده شدن آسیای میانه، ساخت اقتصادی و اجتماعی و سیاسی این دوره (ل. ا سامیاناو، س. ا. رجباف، 3. ش. رجباف، ب. ا. اسکندراف، ا. م. مختاراف، ن. م. اکرماو، 0. ر مجلساو، گ. ت. توختمیتاو. ش. یوسفاو. آ. باقییف، ن. قاسماف. ا. تورسوناو) را تدقیق نموده یک سلسله اثرها آفریدند.
با کوشش مورخان ریسپوبلیکه تاریخ روالوتسیة کبیر ساتسیلیستی اکتبر. روالتسیة خلقی بخارا، برناشوی حاکمیت ساویتی، جنگ گرجدنی در تاجیکستان (س. عینی، ب. ا. اسکندراف. ت. کریماو، غ. هیدراف، م. ایرکهیف، ک. ا. غفوراوه. ش. جلیلاو). اندوسترانی، تشکّل یافتن صنف کارگر تاجیکستان (یو. ل. نیکالهیف، ت. لغماناو. م. الیجاناو. ا. سنگیناو. x. خالجورهیف، ه. دوستاو) غلبه و ترقّی ساخت کالخوزی در ریسپوبلیکه (ه. سعیدمراداف، ه. احمداو، x. بابایوه. گ. نوروزاو، پ. انتانینکا. ک. مرسکاو، ا، رحمتاللهاف، ف. ایوانف) ، جنگ بزرگ وطنی (ج. عثماناو، ل. پ. سیچینه، ا. رستماو) ، طنطنة سیاست ملّی لنینی، روالیوتسیة مدنی (م. ر. شکوراف، ش. م. سلطاناو، ه. گ. گدایف، ا. آ. عابداو، ا. ویشنیوسکیی، ا. قادراو، س. مختاراف) ، مسئلة آزادی زنان و اشتراک آنها در ساختمان ساتسیلیزم و کمونیزم (م. خانسواراوه، گ. یعقوباو، ر. ا نبیافه، س. نظراوه، گ. مختارافه، x. سولیماناوه) تدقیق کرده شده است. در ساحة اتنوگرافیة خلق تاجیک (م. س. اندرییف، ن. ن. ارشاو، م. رحیماف، ا. ک. پسرچیک، م. حامدجاناوه، ا. محییالدیناف) و علم تاریخشناسی ریسپوبلیکه (ا. گ. سلانیمسکیی، ر. مساو) نیز اثرهای بسیاری ایجاد شدهاند. مورخان ریسلوبلیکه در تدقیق تاریخ خلقهای افغان (ه. نظراو، ل. تیمیرخاناو، د. سعیدمراداف، س. شاخوماراف) ، ایران (ق. اسدّاللهاف. ت. محییالدیناف، ن. میرزایل، د. اسماعیلاو) و غیره نیز سهم مناسبی گذاشتهاند.
تدقیقات علمی در ساحة تاریخ در مؤسسههای مخصوص در انستیتوتهای تاریخ آکادمی فنهای ا.ج.ش.س. و ریسپوبلیکه، در «موزیّها، کفیدرهان تاریخ مکتبهای عالی، آرشیوها، جمعیّت مورخان و غیره گذرانیده میشود. این مؤسسهها غیر از تألیف کتابهای علمی حجّتهای تاریخی مأخذهای تاریخی را نیز چاپ میکنند. دایر به تاریخ جرنلهای مخصوص «استاریه ا.ج.ش.س.»، «واپراسы استاری» و غیره نشر میشوند.
م. باباخاناو.