ترکیش بزرگ

ترکش بزرگ، از مفهومهای اساسی کاسمالوژی ریلیتیویست، که سرآغاز تحوّل متیریة کیهانی را افاده می‌کند؛ در ابتدای سالهای 30 همراهه به بررسی جهت کاسماگانی مدل ریلیتیویستی کاینات تشکول یافته است (ج. لیمیتر، سالهای 1027-31). بنا به امسیلة کاسماگانی لیمیتر، کاینات از سه زینة تحوّل گذشته است. اوّل متیریة کیهانی، که از ازل در یک حالت از حد زیچ و موازنت دینامیکی بود (کاینات در این حالت فوقولّادة فیزیکی بوده را لیمیتر آبرزناک کرده «تخم کیهانی» نام داده است) ، با سبب نامعلوم فیزیکی به جنبش آمده سخت می‌ترکد و با سرعت بزرگ به چار طرف پاش می‌خورد. ثانی سرعت حرکت پاره‌های آن «تخم کیهانی» سست و حرارتشان پست شده برای تشکّل جرمهای فلکی شرایط مساعد فیزیکی و شیمیایی فرا می‌رسد؛ مادّة پراکندة کیهانی از تأثیر قوّة جاذبه جا-جا غن شده آخراً به گلکتیکه‌ها و تراکمهای آنها تبدل می‌یابد. نّهایت، وضعیتی به وجود می‌آید، که الحال مشاهده می‌شود: گلکتیکه‌ها و سیستمه‌های آنها با شصت از هم دور می‌شوند، که از آن «لغزش سرخ» نام پدیدن استرانامی درک می‌دهد.
در عرض پنجاه سال آخر نقشة کاسماگانی لیمیتر از چند جهت مورد اصلاح و انکشاف قرار گرفت و نیز با جزئیات نویفیزیکی و استراشامی رنگینتر شد.

ز روی پیشبیشی نظریة نسبیّت ایینشتیین، قبل از ترکش مادّه در غایت زیچی (بیرون از همه گونه معیار و اندازة فیزیکی) بود. لیکن در فیزیکه هر یک بزوری، که قیمت عددی‌اش از حد گذشت، یعنی به بی‌انتهایی رسید، از معنی و مضمون فیزیکی نیز خالی می‌شود (متیمتیکه را، برعکس، علم بی‌انتهایی خواندن ممکن است). از این جهت فیزیکان معاصر همجیهته می‌کوشند، که به سرشت فیزیکی آن حالت فوقولزیچ متیریة کیهاشی سرفهم بروند. نگرید نیز کاسماگانیه، سینگولریت. ا. تورسوناو.