تفتازانی سعد‌الدّین مسعود

تفتازانی سعد‌الدّین مسعود ابن عمر ابن عبدالله خراسانی (1320، دیهه تفتازان نسا-112. 9. 1392، سمرقند، مدفون در سرخس) ، فیلسوف، عالم و منطق‌شناس فارس و تاجیک. شرح حال و جریان زندگی‌اش پرّه معلوم نیست. تفتازانی تا 16 سالگی اکثر علمهای زمانش را آموخته است. قطب‌الدّین راضی و ازد‌الدّین اجی را استادان تفتازان مادانند. تفتازان در مدرسه‌های سرخس، غیغدوان، هرات و غیره درس گفته، ضمناً به کارهای علمی مشغول شده است. بعد خمچون مدرّس و عالم شهرت یافتنش اگر تیمور او را به سمرقند دعوت نمود. ثمرة فعالیّت علمی تفتازان در محیط علمی و مدنی ثمرکند افزود. تفتازان در ثمرقید قریب 18 سال زیسته، اکثر اثرخایش را خمان جا تألیف کرده است. اثرهای تفتازان به حلّ مسئله‌های فلسفه، منطق، صرف و نحو و علم بیان آیدند. به کولی مقدار اثرهای تفتازان 13-تا («قاموس-العلام») یا 16-تا («دایرت-ال-معارف-ال-نسلامیه») بوده است، که مشهورترینشان «تهزیب-ال-منطق ال-کلام»، «اس-سعدیه»، «ال-ارشاد-ال-هادی»، «ال-مختصر-ال-معانی»، «ال-موتوّل» می‌باشد. به یکچند اثرهای پیش‌گذشتگانش شرح نیز نوشته است.
تفتازان فیلسوف متکلّم بود از این رو، تمایل اساسی اثر او «تهزیب-ال-منطق و-ل-کلام» به تنقید فلسفة مشّایه و حمایه کلام نگرانّده شده است. تفتازان مسئلة اساسی فلسفه را از موقع ایده‌آلیزم ابژکتیوی حل می‌نماید، به قول او وجود مطلق (واجبولووجود) ناوابسته و مستقلانه وجود دارد و توسط رابطة سببی چیه‌های دیگر (ممکن‌الوجود)-فا به میان می‌آرد.
در تعلیمات فلسفی تفتازان مسئله‌های حدوث و قیدم، زمان و مکان، سبب و نتیجه، تیفیّت و کمّیت، حرکت و سکون، قدر و آزادی اراده، خیر و شرّ، نظریة معرفت، حدّ و رسم، قیاس و قضیه، حکم و نتیجه، تصوّر و تصدیق و امثال آن مشرید تحقیق قرار گرفته‌اپد.
تفتازان در تاریخ فلسفة فرس و تاجیک، پیش از همه، چون منطق-شناس شهرت دارد. بنا به معلومات ا. م. بهاءالدّیناو تفتازان با اثرهای منطقی‌اش مکتب فلسفی خود را بنیاد کرده است.
سرهای تفتازان در تشکّل جهان‌بینی موتفکشران و جریان میبعدة تکامل افکار فلسفی فارس و تاجیک نقشه مویین داشته است. اثرهای تفتازان در کتابخانه‌های دوشنبه، تاشکند، ایران، بییروت، هندوستان، قاهره، کیمبریج محفوظند.