شاهی پارت

پارت، شاهی پارت، دولتی، که تقریباً  سال 250 تا میلاد در جنوب و جنوب و شرق بهر خزر، بعد سست شدن امپراتوری سیلیوکیان و به پارت ز­ده درآمدن قبیله‌های بادیه‌نشین سکایی پرنها اساس یافته، تا سالهای 20 عصر 3 وجود داشت. ولایت پارت از عصر 7 تا میلاد همچون سرزمی­نی، که در شرق بهر خزر واقع بود، معلوم است. پارتها به مادیها نزدیک بوده، زبانشان به گروه ز­بانهای ارانی غربی منسوب بود. پارت یکچند مدّت به هیت ماد، دیرتر به دولت هخامنشیان داخل می‌شد. در اوّل حکمرانی دارای i در پارت شورش کلان cap زد. پارت را اسکندر مقدونی نیز به امپراتوری خود همراه کرد. سال 209 تا میلاد انتیاخ ش. پارت را به امپراتوری سیلیوکیان تابع نمود. در میانة عصر 3 تا میلاد پارت مثل یک قطار ولایتهای دیگر شاهی پارت از هیت امپراتوری سیلیوکیان برآمد. در این دوره در دشتهای نزدیکسپیی و ناحیه‌های اطراف آن اتّحادیة قبیله‌های کوچمنچی دهها تشکیل یافت و راهبر آن ارشک سال 247 تا میلاد خود را شاه اعلان کرد. سالهای 30 عصر 3 تا میلاد دخها پارت را ضبط نموده، شاه آن اندرگار را کُشتند. بعد ضبط پارت دخها در این سرزمین مسکن گرفتند، با اهالی محلی آمیخته شده، دین و زبان آنها را قبول کردند و در این جا پایتخت او­ولین خود گیکتامپیل را بنیاد نمودند. از همین سبب دولت تشکیلکردن دخها کام پارت را گرفت. اوّلها به هیت پارت تنها ولایت پارت و سرزمینهای ات­راف آن (جنوب شرق بهر خزر) داخل می‌شدند. پارتیها برای مستحکم نمودن سرحد خود در غرب با امپراتوری سیلیوکیان، در شرق با یونان و باختر مبارزه می‌بردند. میتریدت i تقریباً سالهای 170-188/137 تا میلاد سطرپیه‌های شرقی سیلیوکیان-ماد، قسم زیاد بیننیهرین، ایلیمیده، فارس و قسم شاهی یونان و باختر را ضبط کرد (136 تا میلاد). ولی در نتیجة شورشهای شهرهای یونانی بیننّهرین حرکت ضبطکارانة پارت بازداشته شد. از نیمن دوّم عصر 2 تا میلاد هجوم کوچمنچیان از شرق به پارت پرزور شد. در مبارزة ضد کوچمنچیان دو نفر شاه پارتیها هلاک گردیدند. سیلیوکیان در غرب برای برگردانیدن ولایتهای ایران می‌کوشیدند. در عصر 1 تا میلاد پارت در عهد میتریدت 2 از نو دولت توانا گردید. تیرّیتاریة آن از فرات تا مر­غیان و ارخاسیه و حتّی هندوستان غربی را در بر می‌گرفت. شاهان پارت به سرحد غربی دقّت مخصوص می‌دادند و پایتخت خود را اوّل به ایکبتنه (همدان) ، بعدتر به کتیسیفان (تیسفون) کوچاندند.

یبتیدای عصر 1 تا میلاد پارتیها بار ن­خوست با ریمیان رقابت کردند (تا این وقت ریمیان در شرق رقیب برابر خود را نداشتند و اوّلها به پارت دقّت مخصوص ندادند). سال 92 تا میلاد دولتهای ریم و پارت شرطنامه بستند، این موافق آن سرحد بین آنها دریای فرات مویین کرده شد. در عهد شاه پارت آراد 2 ارمیة ریم به بیننّهرین زده درآمد. ریمیان سال 53 تا میلاد در محاربة کرّه شکست سخت خورده، از مقصد ضبط ولایتهای پارت دست کشیدند. در آسیای غربی سیستم «دئالیزم سیاسی»، یعنی حکمرانی دو قوّة سیاسی-ریم و پارت جاری شد. مبارزة بین ریم و پارت اساساً برای سرزمین ارمنستان و بیننّهرین شمالی دوام می‌کرد. پارتیها سالهای 40-39 تا میلاد قریب تمام سوریه و قسم زیاد آسیای خرد را ضبط نمودند. ریمیان سالهای 39-38 این تیرّیتاریّها را از نو به خود تابع نمودند.

یبتیدای عصر 3 میلاد به مقابل پارت ولایت فارس برای مستقلیت مبارزه برد. سال 224 میلاد در زد و خورد بین اردشیر ساسانی و شاه پارت ارتبان v، که در همواری هرمزدهنه به وقوع آمد، پارتیها تارمار کرده شدند. بعد این محاربه اگرچندی پسر ارتبان v-ارتباز برای حاکمیت مدّتی مبارزه برد، شاهی پارت تنزّل یافته برهم خرد.

ساخت سیاسی پارت مرکّب بود. در سر دولت شاه می‌ایستاد. حاکمیت وه‌ای میراثی نبود. او را اشراف از بین اولاد اشکانیان (نیگ. اشکانیان پارت) انتخاب می‌کردند. در پارت اشراف رل بغایت کلان را می‌بازیدند. دولت به ست­رپیه‌ها تقسیم می‌شد. به هیت آن هفده شاهی نیم‌مستقل، اینچنین به صفت واحدی مخصوص مأمور پلیسهای یونان و شهرهای مستقل بابل داخل بودند. همة این ملکها و شهرها مرکز آشوبها به شمار می‌رفتند.

هالی پلیسهای یونانی بسیارتر در زمان جنگهای پارتیها و ریمیان شورش برداشته، به طرف ریمیان می‌گذشتند. شاهان پارت بعد پخش کردن شورش ضدپارتی در سالیوکیه (سال 43 تا میلاد) مختاریّت پلیسهای یونانی را بر­هم دادند، ولی از عهدة تا آخر تابع کردن همة ملکها نبرآمدند. ولایتهای مرغیان، سکستان (سیستان) ، گرگان، ایلیمیده، فارس، هراکن تابع پارت به حساب روند هم، در عمل مستقل بو­دند. قوّت گرفتن شاهی نیم‌مستقل فارس به پراکنده شدن پارت آورده رساند.

ترکیب اجتماعی پارت خیلی گوناگون بود، که آن تا حال در علم پرّه عنیق کرده نشده است. پارت به دو قسم از جهت اقتصادی و اجتماعی و مدنی مختلف-ولایتهای ایران و بیننّهرین تقسیم می‌شد. اختلاف آنها اساساً در مبارزه برای تخت شاهی ظاهر می‌گردید. یک گروه داوطلبان تخت شاه به اشراف ولایت ایران و کوچموچیان آسیای میانه، گروه دیگرشان به شهرهای یونا­نی بیننّهرین و ریمیان تکیه می‌نمودند.

در ولایتهای شرقی خواجگی قشلاق خیلی انکشاف یافته، قسم اساسی اهالی را دهقانان آزاد، اعضایان جماعهن دهات تشکیل می‌کردند. اعضای جماعه زمین خود را تنها با راضیگی همساین خود فروخته می‌توانست. دیرتر دهقانان به اشراف-«آزادها» و فئودالان تابع گشتند. غلامداری در مملکت سست رواج یافته، تنها در ولایتهای غربی (بابلستان، بیننّهرین، ایلیمیده) رل کلان می‌بازید. معلومات آرشیویی از نسا یافته شده در بارة وسیع پهن شدن ‌انداز نتورلی و پول، اینچنین ترقّیات خواجگی قشلاق در پارت شهادت می‌­‌دهند. دهقانان غیر از دهقان اینچنین به تاکپروری مشغول می‌شدند. هنرمندی به درجة بلند رواج یافته بود. قالینهای پارت و مصنوعات فولوزی مرغیان در شرق شهرت داشتپد. از حدود پارت راه بزرگ ابریشم می‌گذشت. تاجران پارت به ریم پوست، متاع، آهن و مخصوصاً ابریشم می‌بردند. آنها با ختایی، پلمی­ره، ارمنستان، مصر و فلستین نیز سودا می‌کردند. به واسطة راههای خشکی‌گرد و بحری سودا با هندوستان خلا وسیع به راه مانده شده بود. از غرب محصولات هنرمندی، از جمله شیشه می‌آوردند.

مدنیت در پارت شکل مویاینی نداشت. در عصرهای اوّل موجودیّت دولت مدنیّت ایلّینی شهرهای یونانی و اهالی مدلّی از هم جدا انکشاف می‌یافتند. از میانة عصر 1 میلاد cap کرده آمیزش این دو مدنیت cap شد، که آن به تشکّل یکچند نمودهای صنعت پارت و یونان آورده رساند. در ابتدا صنعت پارت همچون یکی از شاخه‌های مدنیّت ایلّینی به شمار می‌رفت. منبعد عنصرهای سنع­ت ایلّینی قسماً از بین رفته، قسماً از طرف اهالی محلی تکمیل داده شد. معبدهای قسم شرقی پارت به آتشکده مانند بودند (معبد تخت جمشید، عصر 3 تا میلاد). در اطراف قصر مرکزی بناهای گوناگون ایواندار می‌ساختند. در قطار اثرهای پلستیکی ایلّینی، در قسم شرقی پارت مجسمه‌های محلی خرد گلدار (در بناهای نسا) ، پلستیکة خرد (در مرغیان) معمول بودند. در نیپّوره معبدهای تیپ بابلستانی ساخته می‌شدند؛ تأثیر تیپ یونانی و ریمی را در معبد­های ختره مشاهده کردن ممکن است.

در پارت دین یگانة دولتی نیز نبود. اهالی به خدایان محلی، یونانی، ایرانی، بیننّهرینی و غیره. عبادت می‌کرد. در ولایتهای شرقی از دوردای قدیم زردشتیه پهن شده، در نیمة اوّل عصر 1 م. عیلادی، از زمان آن را دستگیی کردن شاهان پارت موقیش مستدکم شد. موافق بعضی معلوماتها، در زمان حکمرانی والاگیز i به یک مجموعه گرد آوردن «اوستا» cap شد. در پارت بلند گردیدن مقام زردشتیه منبعد برای در دورة ساسانیان به دین دولتی تبدل یافتن آن زمینة مساعد فراهم آورد. عاید به تع­ریخ پارت منبعهای خطّی خلا کمند و از این رو برای مویین نمودن حیات اقتصادی و اجتماعی و سیاسی پارت بازیافتهای آرشیالوگی اهمیت مخصوص پیدا می‌کنند. الحال ارخسالاگها دمنه‌های زیاد شهرهای قدیمة پارت (دوره-یاوراپاس، ختره، سّلاوکیه، آشور، شش، کوه خاجا) را تدقیق کردند. در ترکمنستان جنوبی، که وی­لایتهای قدیمة پارت و مرغیان واقع گشته بودند، یادگاریهای زیاد یافت شدند. ارخسالاگها ساویتی در نسا باقیمانده‌های کُشک، معبد و خزینة شاد، اینچنین آثار پرارزش صنعت، باقیمانده‌های آلات روزگار، یراق و آرشیو شا­هان پارت صدها حجّتهای در روی سفال‌پاره‌ها ثبتشده یافتند.

د .: مسّان م. ا. ، نرادы ا آب­لست یوجنایی چست ترکمینیستنه و ساستوی پرفینسکاگا گاسودرستوه، «تر. یوتکه»، ت. 5، اشخبد، 1955؛ دیکا­ناو ا. م. ، لوشیتس و. ا. ، داکومین­تы اه نیسы: 1 و. دا ن. و. پریدوریتیل­نыی اتاگ رباطы، م. ، 1. 960؛ دیکا­ناو م. م. ، آچیرک استاری دریونیگا ارنه، م. ، 1961؛ کاشیلی ن ک آ گ. ا. ، کولتوره پرفی، م. ، 1966؛ ب آ ک ش ا پ ا ن ا. گ. ، پشرفیه ا ریم، چ. 1-2، م. ، i960-66؛ گفوراف ب. گ. ، تدجیک. دریونییشیه، دریونیّه ا سریدنیویکاویه استاریه، م. . 1972؛ فره‌ای ر. ، نسلیدی ارنه، م. ، 1972.

. و. پینکاو.