شهر سمرقند

سمرقند از قدیمترین شهرهای آسیای میانه، یکی از میهنهای اساسی تمدّن کلاسیکی تاجیک، مرکز حاضره ولایت سمرقند رسّ ازبکستان (از سال 1938). در پایان میاناب دریای زرافشان واقع است. پایزدهای تاشکینت-دوشنبه، کرسنازالسک-تاشکینت؛ تاشکینت-ترمذ از ستنسیة راه آهن سمرقند می‌گذرند. از سطح بهر در بلندنی
655 م. اهالی‌اش 503 هزار (1983). مساحتش 51، 9 کم2. سمرقند 1970-م 2500-سالگی‌اش جشن گرفته شد. 5 فوریه 1971 با آردین لنین مکافاتانیده شد.

دیمنة سمرقند قدیم، که حالا افراسیاب نام دارد، در سمت شمالیی
سمرقند جایی گرفته، 219 گه مساحت دارد. سمرقند از میانة هزارة 1 تا میلاد تا ابتدای عصر 13 میلادی چون مرکز حیات مأموری در همین جا بود. آثار شهر عتیقه در موضعهای گوناگون افراسیاب مشاهده گردیده است. myappیخان یونانی، از جمله کور-روف (عصر 1) سمرقند را مراقند، شهر آباد و زیبا، مستحکم نام برده‌اند. گرداگرد قلعة آن بیش از 10 کم بوده است. از عصر 4 تا میلاد تا عصر 6 میلادی مراقند-پایتخت دولت سغد بود. سالت 329 تا میلاد سمرقند را اسکندر مقدونی ضبط کرد. سمرقند در عهد کُشانیان خیلی نشو و نما یافت. آثار بناهای باشکوه، اوستاخانه‌های سیر‌شمار هنرمندی، یافت شدن هیکلچه‌های گلین، ظرفهای سفالی، گوله‌های سنگین، پیکانهای آهپّ، لوازمات م و-کاتبات، پارچة ظرف نوشته‌جات سغدپدار و گ. محصول همین اه-دند، که از سیمای ایتنیکی، رواجپ خونرمیدی، مدنیّت بلندپ خلق در نّ دوره شهادت می‌دیقند. در این وقت روابطو تجارتی س. با مملکتهای شرق و غرب باز هم رواج می‌یابد. بازیافتهای مصنوعات شپشگی رومی و حجّتهای ای خ و-تن پیداشدة سغد دلیل عنند.
در دورة انقراض ساخت گلام-داری و نبتیدای تشکّلپ موناسپ-بتهای فئودال» (ا-های 4-5) مسا-هت س. یه ک ا ن دازه خرد شده، هنر-مندپیو سودا ر و به تنزّل آورد. فقط در آخ. ا. 5-اوّ. ا. 6 حیات شخر از نو برقرار گردید. س. در ا. 6-اوّ. ا. 8 همچون پایتختپ دو-لت سغد یادآوری شده. آپ را هاکپ-مان محلن-اخشندها نداره می‌نه رده ا ند. دولت سغد، ه‌ا جمله س. در آخ. ا. 6 به خاقانی ترک داخل کرده شد. ولی اخشیدخا حاکمپیت خود را نگاه داشته، در سپیاست صاحبیستپقلال بودند. س. با دو حل-قة دیوار و نهر احاطه شده، در پار سمت آن دروازخای کسش، نو-بهار، بخارا و چین ساخته می‌شه-وند. به واسطپ س. سودای غرب و شرق رونق می‌گیرد. سوداگران س. به خاقانین ترک، ختایی، ایران، هییدوستان، مصر و سوریه، شهرهاپ امنریة ویزنتیه مال مسبوردید. سفیرپ خنتایی ویی-تسزی، که در اوّ. ا. 7 به س. آمده بود* نوشته است، که «مردم آن جا خمه تاجران ما-هیر، همکن که بچه 5-ساله شد، آن را خط و سواد می‌آموزند، خواندن را، که یاد گرفت، مجبور می‌کوپند تیجا-رت آموزد». قرارگاق اخشیدها س. بوده. آثار آن دوره تا حالا باقیست.
ز ن ا مه‌ای دوّم ا. 7 عربها به ماوراءالنهر cap درآورده‌اند. س-های 676، 680 خاکیمایی عرب در خ و-راسان سعید ابن عثمان و سلیم نب-ن زید بران ضبط س. کوشیدید. فقط به سرلشکر مکّار و ماخنر خنلافت، هوکیم نه و ا خراساپ قوتیبه ابپ مسلم میسّر شد، که س. 712 س.-را ه‌ابت پماید. بعد به خپلافت عرب همراه کرده ش و-ده‌ای سوگد و دیگ. ولایتهای ماوه-راونّهر، ه‌ا جمله س. این ممالک در طول ا. 8 و اوّ. ا. 9 به عرصة مبارزة نورشیدّت ضد است-لاگران تبدل یافت. مردم س. بر ایندّ استپلاگران اجنبی مبارزة بردوام برد. س. مرکز بس-یار شورشقای سغدیان و دیگ. خلق-خای آسیای میانه (شورش س-های 720-722 سغدکیان، شورش س-ها. ا 735-737 سغدیان و. تخاریستانیان، شور-ش شریک ابن شیخ (س-های 750-751) ، عصیان موچنّع (س-های 776-783) ، شورپش رافع ابن لیس (س-های 806-810) و غ .) بود. س. آخ. ا. 9 به هیت دولت ساماپیان داخل شده، در تشکّل و بالاروی آن مقام آوزورگ داشت. س. در ایمان تشکّل و ترقّین دولت ساما-نیان (ا. 9-10) نشعویما یافته، آباد و سیرنفوس گردید. اطراف شهر، خصوصاً قسم جنوبی و غر-ب آن مکاپ هنرمندی و تیجا-رت قرار گرفته، یکجایه با رباط-ها، باغات و کشتزارخایش با دیوار محافظت-«دیوار قیامت» احاطه شد. قصرن خاکیمان سامانی، م و-جسّمخای کنده‌کاری، مسجدپ جا-مسع، کُشکها، عبادتخانه و کاروانسرایهایی، که در نتیجة حفریات یافت شده‌اند، از نشو و نمای شخر شهادت می‌دهند. شهر چون پیش-تره 4 دروازه (نوبقار، آقنین، بخارا و شرقپ) داشت. س. پس از بخارا یکی از مرکزهای پیشقدم علم و فنّ عهد سامانیای خیساب مسیافت. در س. و دیگ. شهر و دیخات وادپ زرافشان به چای زبان سوگ-دی زبان دری-تاجیکی پهن شد، که آن منبعد زبان دولتپّ ساما-نیان گردید. از آخ. ا. 8 و اوّ. ا. 9 ادبیات بدسی سوگدپیان-تاجیکان به زبان دری-تاجمکی انکشاف یافته ا شریفت. اوّلین شاعرانی، که در س. به زبان دری شعر گفته‌اند، ابو^فس سوگدی، ابولینبگی، عبّاس ابن ترخان ثمرکند» (ابوته-قی) بودند. ایجادپیات نّ شاعران آمپل اساسن گل-گلشوکوفی شیع-ر ا. 10 در ماوراءالنهر و خرا-سان گردید. اساس‌گذار ادبیس-*ر کلاسیکی تاجیگک ابوبدولّچخچ رودمی در س. به کمال رسنده-است.
ز ا. 11 cap کرده به س. قبیله-های ترک cap درآوردند: اوّل قه-راخاییقا، بعد ترکقای سلجوکی. در م اینه ا ا. 12 قرکیداپّیای. نستیلا-گران به شخر خیلی ضرر رساندند. رونق علم و ادب، که در دورة ساماییان cap شده بود، تا اندااا بازداشته شد. با وجود آن نما-یندگاپ علم و ادب س. رشیدی ثمرکنده، سوانی ثمرکنده، شترنچی ثمرکند»، نیاامی عروضی ثمرکنده په دیگ. عنعنه‌-خای پیشینگان را انکشاف داده، از خود می‌راای گرالایایه 601ک11 گزاش-تند.
1560 س. 1210 س.-را موخمّیده خوارزم-شاه ایبت کرد. بر زپدّپ اسارتپ او س. 1212 خلقپ ایولمدنده شورپش برداشت. بیش ای 10 هه‌ا. کس قربان وقشانیّت خوارزمشاقیان گردید. محمّد خوارزمشاه س.-را مرکه-زپ دولت خود قرار دادیپ توده، به بپنا کردنپ مسجلدپ جامع و قصر شاه شروع کرد. دس را په-گذشته لشکرن چینگیاخان به ما-وراونّقر هجوم کرده، س. 1220 س.- را استیلا امود. استیلاگرایپ م و-گل شهر را به ویرانه تبدل داده، اکثر اخالی آن را نابود کردپد. افراسیاب به ‘کولّی خراب گشت. س. 1365-66 به موقابنلن اسارت چین-گپزیان شورش بزرگ خلقی cap زد، که آن در تاریخ با کام شو-رنشپ سربداران مشقور است. س. 1366 هوسین و تیمور شورش را لخش کرده، س.-را به دست آوردند.
س. 1370 امیر تیمور بلوا برداشت. هوسین را به قتل رساند و صاحب مطلق س. ، بخارا و تمام ما-اراونّهر گردید. تیمور س.-را پایی-تخت خود قرار داد و در اطراف آن دولتی تشکیل نمود، ک ا سر-حد آن از ساحلپ د-های زرافشان و سر تا د-xjoh هپند و گنگ، از ک. تیان-شان تا ساحلهای ب. میانزمین طول می‌کشید. س. در عهد تیمور و تی-موریان (آخ. ا. 14 و ا. 15) به یکی از زیباترین شهرهای شرق، به ب و-زورگترین مرکز نقتیسفدن، سیاسپ و مدنی آسیای میانه تبدل یافت. در این دوره در س. دهها ب-ناهای باشوکوه، در قسم گربی شهر قلعه (34 گه) ، کارگاههای ه و-یرمندی، دوکانهای سودا، تیمها، چایخانه و آشخانه‌ها، کاروانسرایهای بسیار، در داخل قلعه 2 قصر-کوکسرایی و بوستایسرایی، اوستاخانه-خ، ای یراقسازی. ضرّابخانه و محبس ساخته شد. کوکسرایی عمارت چار-آشیانه بوده، قصر اساسی دولتپ حساب می‌شد. امیر/امنرزادگان بیرون از قلعه قصر و باغهای باش و-کوه: باغ نقش جهان (س-های 70 ا. 14) ، باگ شمال (1367) ، باغ ب-هیشت (1378) ، باگ دلکُشا (1397-98) ، باگ نه و (1404) و گ. بنیاد کردند. در داخل و اطراف شهر مسجدن جامی ببیخانیم (1399-1404) ، مقبرة گور میر (1404) ، انسمبل شاهیزینده (ا-هاپ 14-15) ، مدرسة الوگبیک (1417-20) ، رسد-خانپ ثمرکند (1428-29) ، مقبه-رهای چوپانتا (میانن ا. 15) ، اش-رتخانه (ا. 15) ، آقسرایی (س-های 70 ا. 15) و غ. ساخته شدند، که آثار آنها حالا هم بیننده را به هیرت می‌گواارد. س. <در ایماش تیمور و نبیرة او الوگبیک (1409-49) به یکی از مرکزهای علمی آن دور موبد-دل گردید. عالمان قاضی‌زادة رومی، ‌خواجة ‌خورد، صادق، مولانای خافی، الاودّولة سمرقندی. غیاثودّ-ن جمشید، مویی کاشانی، صلا-ه‌الدّین موسوی، الاودّیی قوگه-چه و دیگ. در س. زندگی و اجاد کرده‌اند. دسر «ز-چه جدید کوره-گان ی» محصول نیم1گ آ ل امین م اکتم علملش ثمرکند می‌باشد. کلدییکاپ متهور ادبیات تا-جمک و اوزباک جاыی په نپایی هم در س. تپه-سل په تکمیل علم کردپپد. بساطی، سکّاکی، خاوری، جوهری، میرااخاجپ سوگدپ، ریاضی، دولت-شاه، اشکی، دوستی، دوایی، وقاری، زنگاری، حاضر، طبعی، صادق، فیت-رت، خطّی، ندایی، عاشق، بب آر-ز و و گ. نیز در س. تولد شده، ایپندگی و ایجاد کرده‌اند. س. 1500 س.-را قایله‌های بادیینپ-شین ازبیک با سردارپّ موخمّد شیبانیخان ضبط نمودند. تا میا-نة ا. 16 س. پایتخت و مرکز حیا-ت اقتصادی و سیاسی دولت شیبانیان بود. س. 1576 پایتخت به بخارا کوچانده توده، س. به خاپی بخارا داخل گردید. تاخت و تاز و گارتگریهای خانهای اشترخاپی، منگیت و پستیلاگراپ دیگر (ا-های 17-18) س.-را خیلی خراب کر-دند. با وجود آن انعیه‌های اقت-آاتسی ت مدپی تاجیکان قطع لگه ردند. مه|سولاگت هورمندایه س. در بسیار شهر و دهات آسیای میانه و مملکتهای شرک شهرت داپگت. عه س. از ختایی، روسیه، ایرایه، خیندوستان و دنگر ممل&کتقای شرتس و گرب سوداگران می‌مدند. س. تا نیمة دوّم ا. 19 دوّمین زه ب و-زورگترین مرکز هنرمندی و ت-جارتی خانی بخارا بود. علم، اده-بیات و صنعت در ا-های 16-17 نظر به ا. 15 سستتر پیش رفت. با وج و-د آن سهم اهل علم و ادب س. در ا-قای 16-17 هم کم نیست. مونج-جمان مقمود ابن محمّد، نج-م‌الدّین برجندی، میریم چلبی، طبیبان شاعر-باقیپ جرّاح، دوایی، عالمان شاعر-ملیحا، موخمّد درویش، دوستی، کفشی، مو-لانا، سعدالله شاهی، ‌خواجه ‌، شای-ران افگار، امتپخان، ملّا بقای تماشا، ملّا سمیی، ملهم، سر-فراز، فپترت زردوز، ممتاز، مخ-مور، مورخ سعید راقپم و گ. در س. زندگی و ایجاد کرده‌اند. ا. 17 در س. صنعت خطّاطی و من-یاتوره رواج یافت. مشخورترین من-یاتورستان این دور موخمّد م و-راد، موخمّد نادر، موخمّد شریف و موخمّد درویش بوده ند. در این دور بناکاری نیز رونق داشت. در میدان ریگستان مدرسخای شیردار (1619-36) و طلاکاری (1646-60) ، در نزد قب-ر ‌خواجه ‌aqpopu ول مدرسه (1630-36) ، جنوبتر شهر مقبرة خاده ابدول بیرون (ا. 17) و گ. ساخته شد. 2 مه‌ای 1868 س. از طرف ارمیه» روسیهن پادشاخد ضبط و به امپراتوری» روسیه همره کرده شد. حکومت روسیهن پادشاهی بیک-های س. و کتّقورغان را متّقید نموده، آکروگ زرافشان را تشکیل نمود، که مرکزش س. بود. سانپتر به پن آکروگ پنجکسنت و ناخییخای کوهستان زرافشان نیز داخل شدند. س! 1886 آکروگ زرافشان ویل. س. نام گرفت. س. 1896 س. به واس-طی راه آهن با کرسناوادسک، س. 1899 با تاشکینت پیوسته شد. بع-د به روسیه خ&مراخ شدن در س. په م م ا پ در آسیای میاپه گلامدا-ری په خرید و فرو ش گلامای منع گشت. آخ. ا. 19 و ا آت. ا. 20 در س. صناعت (پختتااکنی، چرمگری، خو-راکواری و گ .) رواج یافته، یکچند زوادخای پخته، پیلّه، چرم، شرابکه شی ساخته شده، در مویاسیبتهای استحصالی السورهای کاپیتالیست» په‌ای-دا شده عید. سیمان شخر خم تدر-جن تگینر یافته، در جن. گربی آن شهر نو، کوچه‌های راست، ایما-رتهای تیپ اروپایپ از خشت پوخ-ته ساخته شده پیدا شدید. در شخر «نو» گیمنزیه و چید مک-تب روسپ محلی گشاده شد (س. 1917 در س. 42 مکتب بود) ، که مو-قی آیها در پهن گردیدپ زباین روسی، مدلیّت پیشقدم روس، تعلیم فیهای طبیعت‌شناسی نلای بود. بران یاری تنبّن به اخالی مخلّی چند امبولتاریه، بی-مارخانه و داروخانه ساخته شد. او-ولین طبابتخانه س. 1870 به کار درآمد. س. 1885 بران زنایی و به-چه‌های اهالی محلی طبابتخانه بنیاد گردید. س. 1870 کتابخایپ جمعیّتی، س. 1874 موزی تاریخ گشاده شد. در موخیت ادبین س. 2 haipaiem: ته/رقّیپزروه (ریک) داماتسرتی (ابدولکرنم سپندی، نذرودّپنپ هادی، میرزا اکرم فپکرن، ابدوده-لیل پسندی، نقیبخان توگرل، جرأت، سیّداحمدن وصلی، شک و-ری، س. عینی، موخمّد رخیم و دیگ .) و ارتجاع (عبدالمجید شو-قی، محمّدن عالم، حاجی صابر) وجود داشت. نمایندگان جریای دموکراتل با گایه‌‌های پیش قه ده م مه-عارفپروری برآمد کرده، کوش-ده‌اید، که ادبیات به خلق خوزمت کند؛ نمایندگان جریان ارت-جایی ازریی1گ دشنل-تسه وّفی را طبلیگ نموده، سیستم مارپف را به مناسبتهای نوتولید بر-جوزی موافق کناندپی میش و-دند. برایی عامّوی گردانپدپ اده-بیات بدیعی و علمی س. 1894 در س. مطبعه ساخته شد. در ابت. ا. 20 با راهبری کارگراي و مهاجران به آسیای میانه بدرگشدة روس در س. تشکیلاتهای ساتسیل-دموکراتы به وجود آمدند؛ س. 1904 با راقبری بلشویک م. و. مارازاو اوّلین کروجاکپ ساتسپل-دسماکرتی تأسیس یافت، که آن به کارخای روالیوتسیانتس راهبرن می‌کرد. خود همان سال برای پراپگنده» غایه‌هان ری وال یو-تسیایی 'بالشیوپکایه «سلرگانی؟» لیو (گزیته تأسیس کردند. س. 1905 کر و* جاکهای ساتسیل-دموکراتی س. به کا-مپتیت ساتسیل-دموکراتی شقری متّحد گردیدند. اپر. 1917 ساوی-ت دیپوتتهای سولداتها و آفیتسی را-ن گرنیزان س. ، ساویته دیپوتتهای کارگران شخر «پپ» و ساویتы دا* پتتهای کارگران شخر کوقپه متّحد شده، ساویته دیپوتتهای کارگراي، سولداتخا و موسولمایاы را تشکیل دادلد. حاکمنیتы ساویتы در س. 28 نایب. (11 دیک .) 1917 اعلان شد. س. به خلیتپ رسّ ترکیستاپ داخل گردید. س. س.-هان 1924-30 پایی-تخت رسّ اوزب. بود. حالاس. دوّمین ش (بیعدپ تاش کان ت) شلهر سه‌رهالی په دارایی سپات مترقّی ازبیکیس-تان بوده، باشتر از 08 کارخانة کلا-u1i صناعتپ دارد. در پنج‌سالة 1-م (1929-32) ف-که‌های ابراشیم و شا* هیبافی، ز-د کاپسیرل. ف-کن نایی به کار 1 اداخته hi عود. در س* چهای تسنگ بزرگ وته ن پ (1941-45) ز-دهاپ «کرسنыی دویگتیل» (استسدسالک و* پندن قسمهای ایهتیبتی بران تراکتور و اتومبیلها) ، «کینپ» (نستید-سالکنندة اپّرتورن کینا و گ .) ، ف-کن تماکو و ریسندگی به س. کوچاشتسده شوت. در شهر زه پاد خیلشیه (1948) ، ف-کة پایفزال (1959) ، کامبن خایسازپ (1901) ، ف-کة مسبیل (1966) ، ز-د چینپواری (1970) ، ف-کة دواندگ، ز-د لیفت و یخدان و _دیگ. کارخانهاپ سپات سبک و خوراکواری عمل می‌کنند. ساکنانپ س. از گزاپراواد!! بوخا- را-تاشکینت استفاده می‌کنند. س. دارایی این-ت عمومییتّپفاقی تد-قپقات علمی قراکولپرورن، انت تدقپقاتن علمی پرزیتالوژیپ طبّی، این-تن اَرخیالوگیه (باستان‌شناسی) اف رسّ ازب. ، 6 مکتب عالی: ان-ت دولتی ثمرکند، این-تهای طبّی، خواجگی قشلاق، کااپیرتیوی، معمارپیو ب-پاکاری، پیدگاگ؛ 17 مکتب میا-نة مخصوص، 6 موزیی (با فیلنلها-یش): موزی تعرنخپ تأسیس شخر، موزی تاریخ مدنیت و سپعت ازبیکستان، موزی یادگاریپ الوگبیک، موزی س. اینّ، موزی افراسیاب و گ .؛ 3 تئاتر، 9 کلوب، 1 خانة پیانیراک (1976) ، 26 مؤسسة طبّی (1 ینو. 1975) ، سنتاریین کسلیپ سل به-چگانه، بیشتر از 64 مکتب تع-لیم م م ل و گ. می‌باشد. د .: سخنوران سپقل روی زمین، دم 1973؛ گفوراف ب. گ. ، تاچ کان. تع-ریخ قلدیمترین، قودپم نه عصر میینه، ج. 1، د. ، 1983؛ پالوپّیاپ س. ن. ارخیتیکتورنыی پمیتنیک ثمرکنده. مّ 1048؛ پوگچی اکانه گ. ا. ، ریم-پیل ل. ا. ، وыدیوشییسیه پمیتنیک ارخیتیکتورы ازبیکیستنه، تشکینت، 1958؛ زه خ ا د آ و پ. ill، ثمرکندسکیه شکاله زادچیخ، تشکینت، 1967؛ پ و گ ا چ ا ا ک آ ا ا گ. ا. ، ثمرکند، بوخره، م. ، 1968؛ استاریه ثمرکنده، تو. 1-2، تشکینت، 1969-70؛ ایز استاری اسکوسّتوه ولیکاگا گاراده (ک 2500 لیتنیو ثمرکنده) ، تشکینت، 1972. ل. جلیلاو.