سوغدیان

سغدیان، یکی از قدیمترین خلقهای ایرانینجاد آسیای میانه بوده، بین هpارة 1 تا میلاد-عصرهای 8-9 میلادی در سغد، بخارا، استروشن و بعضی دیگر ناحیه‌های آسیای میانه ضیقدگانی می‌کرده‌اند. سغدیان از گروه خلقهای قدیم شرق ایرانی بوده، از اجداد اساسی تاجیکان به شمار می‌روند. سییاه چینسیون-تسزن سغدیان را مردم خیلی باغیرت و جسور دانسته است. به قول او سپاهیان سغدی «بسی دلیرند و هیچ گاه از مرگ نمی‌ترسند؛ به حملة آنها یگان دشمن تاب آورده نمی‌تواند». مورخان عصرهای 9-10 (طبری، بلازوری و دیگر) نیز هنگام تصویر ضبطکاریهای عربها در آسیای میانه سغدیان را دلیر و جنگ‌آور به قلم داده‌اند. از روی مصوّره‌های روی دیوارها دایر به نوعهای سلاح سربازان سغدیان (اکینک، شمشیر، تیر و کمان، نیزه و گرز، تبرزین و سپر) لباس حربی آنها (زره و طاس‌کلاه، جوشن و آستینچه و غیره) و طرز استفاد‌ه‌اشان تصوّرات پیدا شد.

سوغدیان به زبان سغدی گپ می‌زدند. از روی کتیبه‌های قدیمه زبان‌شناسان تخمین می‌کنند، که خط سغدیان عصرهای 3-2 تا میلاد پیدا شده است. سغدیانهای 1932-33 در حدود پیشینة سغد، در قلعة موغ (نگرید حجّتهای قلعة موغ) آرشیو دیوشتیچ (اوّل عصر 8) یافت شد. آرشیو قریب از 80 حجّت اصل عبارت بوده، در کاغذ، چرم و چوب نوشته شده است. آن نه فقط در تدقیق و تحلیل زبان سغدی و صرف و نحو آن، بلکه در تفسیر و تشریح چندین جهتهای تاریخ مدنیّت سغدیان در عصرهای 7-8 نیز یاری کلان رساند.

سوغدیان از قدیم به زراعت، باغداری، آبچه‌کاری و چارواداری شغل داشتند. در کشاورزی زمینهای آبی زیاد بودند. باستان‌شناسان ساویتی باقیمانده‌های انشائات آبیاری سغدیان را یافته‌اند، که آنها از درجة بلند ترقّیات سیستم آبیاری سغدیان گواهی می‌دهند.

سوغدیان کانکابان و هنرمندان ماهر نیز بودند. آنها طلا، نقره، آهن، قلعگی و بعضی دیگر نوعهای فلزات را استخراج می‌کردند. در استحصالات هنرمندی خصوصاً پیشه‌های آهنگری، بافندگی، زرگری، شیشه‌گری، چرمگری، کاغذتییارکنی، سنگ‌تراشی و کنده‌کاری رواج یافته بودند.

سوغدیان چون تاجران ماهر نیز مشهور بودند. تاجران سغدی عصرهای 4-3 تا میلاد با مملکتهای شرق، از جمله ختایی، رابطه‌های تجارتی داشتند. آنها نه فقط در سودای بین ناحیه‌های آسیای میانه، بلکه بین مملکتهای غرب و شرق نیز رل میانرو را می‌بازیدند. سغدیان عنعنه‌های بای دولتداری داشتند. دولت آنها در آسیای میانه یکی از اوّلین و قدیمترین دولتها بود. قت نظر از تاخت و تاز و ضبطکاریهای په‌ای در پی اجنبیان (هخامنشینیان، اسکندر مقدونی، کُشانیان. هیتالیان، خاقان ترک و غیره) سغدیان عنعنه‌های بای خواجگی‌داری، اجتماعی، سیاسی و مدنی خود را محفوظ داشته‌اند.

در عرفة استیلای عرب (عصر 7) دولت سغدیان از اتّحاد 2 ولایت، 5 شهر-آکروگ و 14 روستا (ریان)-ا واحه‌های دریاهای زرافشان و قشقه‌دریا عبارت بود. در سر اتّحاد شاه می‌ایستاد، که وه‌ای عنوان «اخشید سغد افشین سمرقند» را داشت. همچون «افشین» او حاکم سمرقند و همچون «اخشید» شاه تمام سغد حساب می‌شد. در این دوره در جمعیّت سغدیان مناسبتهای فئودال رواج یافته، زمینداری کلان فئودالی به وجود آمد.

در بین سغدیان صاحبمعلوماتها بسیار بودند. سفیر ختایی ویی-تسزی، که اوّل عصر 7 به سمرقند آمده بود، عاید به اهالی آن نوشته است: «مردم آن جا همه تاجران ماهرند؛ همین که بچه پنج‌ساله شد، او را خط و سواد می‌اموزانند، خواندن را، که یاد گرفت، وادار می‌کنند تجارت آموزد». سغدیان در بسیار علمهای دورة تا استیلای عرب به کامیابیهای کلان نایل شده‌اند. از بعضی معلومات مأخذهای خطّی و بازیافتهای آرشیالوگی معلوم می‌گردد، که در زمان سغدیان متیمتیکه، استرانامیه، حقوق‌شناسی، تاریخ و ادبیات خیلی رواج داشته است. یکی از اوّلین اثرهای بدیعی سغدیان داستانهای اساطیریند در بارة رستم، برز و، کاوة آهنگر و سیاوش برین کهرمانهای خلقی. از ادبیات بایی و سیرساحة سغدیان تا به زمان ما، متأسفانه فقط بعضی پارچه‌های خرد رسیده‌اند. اگر آنها را با نظم عصر میانگی تاجیکان مقایسه کنیم، معلوم می‌گردد، که نظم تاجیکان با ایجادیات لفظی خلق و ادبیات خطّی بدیعی اسوغدیان بی‌واسطه علاقه داشته است. سغدیان مجموع قانونهای خطّی داشتند، که توسط آن مسئله‌های مرافعة سودی را حل می‌کردند. موافق آن قانونها به جنایتکاران جزاهای سخت داده می‌شد. مثلاً، برای جنایت وزنین تمام اولاد جنایتکار را به قتل می‌رسانیدند، برای جنایت سبک باشد، خود گنهگار را می‌کُشتند؛ برای دزدی دو پای دزد را می‌بوریدند. چنان، که سیون-دزه‌ان قید می‌کند، برای بعضی جنایتها دستان گنهگار را می‌بوریدند یا درّه می‌زدند و یا از شهر بَدَرغه (تبعید) می‌کردند.

سوغدیان در معمار خشت خام، پاخسه و چوب را فراوان استفاده می‌کردند. معماران اصولهای بهترین دیوارزنی و طرحکشی را به کار می‌بردند. برای آرایش عمارت کنده‌کاری روی سنت، چوب، گل، گچ، اینچنین نقش و نگار را کار می‌فرمودند.

در بین سغدیان هیکلتراشی و نقّاشی مقامی بلند داشت و این ساحه‌های هنر در زمینة عنعنه‌های محل انکشاف می‌یافتند. هیکلتراشان از گل، گج، چوب، آهن و برنجی هیکلهای خیلی زیبا و دلکش آدمان، هیوانات و مخلوقهای افسانوی را با مهارت بلند می‌آفریدند. صنعت نقّاشی هم با راه تصویر حیات واقعی پیش می‌رفت.

سوغدیان به موسیقی نیز شوق و هوس زیاد داشتند و در بین آنها نه‌ای، دف، عود، چنگ، بربط، داعیره، دویانی برین اسبابهای موسیقی خیلی معمول بوده‌اند. اکثر این اسبابها نمودهای گوناگون داشته‌اند.

دین سغدیان اساساً زردشتیه بود، امّا در بین آنها مانویه، بودائیه، مزدکیه و بعضی اعتقادات دینی (مثلاً، پرستش اجداد و غیره) نیز معمول بود. سغدیان آتش‌پرست بودند و به آتش سجده می‌کردند. آنها مییتهای خود را نمی‌گوراندند، فقط استخوانهای از گوشت جدا کرده شدة میّت را به استدان انداخته به ناووس می‌توزاشتند.

سوغدیان مدنیّت بلندی داشتند، و محض در زمینة عنعنه‌هاش چندین‌عصرة خواجگی و مدنی سغدیان در ابتدای عصرهای میانه مدنیّت تاجیکان تشکّل یافت. نگرید نیز سغد.

دبیات: جلیلاو ا. ، دردانه‌های مدنیّت قدیمه، دوشنبه. 1973. ا. جلیلاو.