شیلخه

شیلخ، شلخه، شولوخ، شلهه، سودقی، ترشک، ترشه، ترشدک، هومّاز، قو، قلدیرماه، سرخپایی، سرخچوبه (rumex) ، یک جنس گیاههای یکساله و بسیارساله‌ای است از عایلة تارانیها. پایهش راست، سخت، سبز، بعضاً سرختاب، کمشاخه (از 6 عام تا 2 م قد می‌کشد).

در دنیا تقر. 200 نمود ش. معلوم است. در تاجیکستان 8 نمود ش.-ا خودرویی (r. crispus، r. conglomerates r. pamiricus، r. paul-sonianus، r. rechigertanus، r. halac  nopalensis) -i را به حساب گرفته‌اند. آنها در اکثر ناحیه‌های ریسپوبلیکه (عادتاً در لب جویها، ساحل آب‌انبار و دریاها، شبرزمین، مرغزار، دشت و جنگل-800، باغ و کشتزار) نشو و نما می‌یابند. اینچنین در ریسپوبلیکه‌امان دو نمودپ ش. (r. اسی-toea، r. thyrsiflorus)-po همچون سبزه‌وات می‌پرورند.

ش. سبوات خیلی قدیمیست. بنا به معلومات دیسقوریدوس (دیاسکارید، ا. 1م .) ش. در زمین حاصلخیز می‌روید، باغیی و خودرویی می‌شود. موافق گفت ابوریهان بیرونی ش.-ا باغی یک نوع سبزه‌ای است، که عربها «هومّاز» و فارسها «ترشه»، خیندوها «املی» (تخمش را «دله») می‌گویند.

هومّاز یا ترشک (r. acetosa، نیت. ره‌ایم) ، گیاه بسیارساله‌ای است، که تا 80 سم قد می‌کشد. برگهایش پیکانشکل یا نیزمانند (برگهای بیخ پایهش دومچدراز، برگهای قسم بالاتر پایه دومچکوتاه یا بی‌دُمچه). گلش سرختاب یا سبز. «چارمغزک» اش سیرقرّة بررنگ.

تورشک در بسیار کشورها، از جمله ا.ج.ش.س. ترّة معمول است. oنها را از تخمش می‌رویانند (در یک جایی یکچند سال می‌سبزد). ترشک را به زمین سیرنم حاصلخیز می‌کارند. تیره‌ماه به زمین پارو می‌‌اندازند. اگر تخم آن را اوّل بهار کارن د، بعد 3 ماه (اگر تابستان کشت کنند، بهار سال آینده) حاصل (برگ) می‌گیرند. در مملکت ما در سال تقر. به 18 هز. گه ترشک می‌کارند و از هر گه 100-150 تس حاصل میغوندارند. ترشک را چون خریش و در طعام استعمال می‌کنند. برگش سیرویتمین (تا 115 مگ% ویتمین س و 8 مگ% کراتین، اینچنین ویتامین و») است.

خوسوسیّت دوایی ترشک از قدیم معلوم است. ابوعلی سینا شیرة هومّاز را چون زهرران، بیخش را برای میده کردن سنگ گُرده، تخمش را هنگام طبابت زخم معده، اسهال کهن و غ. استفاده برده است. محمّد هوسین در «مخزن-ال-ادویه» (س. تألیف 1776) آید به ترشک نوشته است، که «مزمزه به عصارة آن (یعنی با شیره‌اش دهان را چیقانیدن) جهت تسکین درد دندان و جراحت دهان نفع‌آور. جهت یرقان، تقویت جگر، التهاب… و رفع سمّیّت (زهر؛ عقربگزیده نافع. و پختن آن طبع را نرم کند و جهت آن مفید… ضماد سوماق خردن آن مفید… زیماق پختن آن با شراب جهت خنازیر و ورمهای بناگوش و جرب و برص و کوبا…». سیید سبحانقولی محمّد بهادرخان در «احیا-ات-طبّ» (سال کتابت 1691) گفته است: «… اگر یک مثقال بیخ وه‌ای (هومّاز) بکوبند و با روباع سیب بسیریشند و بینوشند ریش روده و اسهال را نافع بود».

ش.-ا خودرویی نیز خصوصیت شفابخشی دارد. در عملیة طبّ با نقیع و قیام بیخش (r. confer-tus) شخصان گرفتار کالّیت و اینتیراکالیت را طبابت می‌کنند.

ریشه و ریشپایه ش.-را، که 6-20% مادّه‌های دبّاغی دارند، برای آش دادن پوست استفاده می‌برند.

د .: منتخب aز رساله و لغتهای طبّ کدیم، د. ، 1971؛ ویخاو و. ن[و دیگ. ]. کولتورنыی رستینیه ا.ج.ش.س.، م. ، 1978.

م. خاجیمتاو.