«ششمقام» سیلسیلة سرود و آهنگهای کلاسیکی تاجیک، که در یک نظام مویین مرتّب گردیده است. «ششمقام» میراث موسیقی مردم تاجیک بوده، از شش مقام: «بزرگ»، «راست»، . «نوا»، «دوگاه»، «سهگاه» و «عراق» عبارت است. هر مقام قسمتهای سازی-«مشکلات» و آوازی-«نثر» را در بر میگیرد. «مشکلات» تنها طرز آهنگی بوده، توسط سازهای موسیقی اجرا میشود و آن از شکلهای آهنگی «تصنیف»، «ترجیع»، «گردون»، «مخمّس» و «ثقیل» ترکیب یافته است. قسمت «نثر»، که تنها طرز آوازیست، در نوبت خود شعبهها دارد و این شعبهها چون موضوعهای اصلی (اساسی) در مقام مذکور شناخته میشوند، آغاز هر مقام از پردة جداگانه بوده، آن نیز لحن همان مقام به شمار میرود. از این ر و، کدام آهنگ و سرود و ترانهای، که نسبت آن مقام است، با همان لحن آغاز مییابد و سازهای موسیقی (مخصوصاً تنبور، که ساز اساسی مقامنوازی به شمار میرود) به طور مختلف جور کرده میشوند. مس، برای مقامهای «بزرگ»، «دوتا» و «عراق» جور تنبور به طریق زیل است:
برای نواختن مقام «راست» یا خود سرود و آهنگهای آن تنبور چنین جور میشود:
جور تنبور هنگام نواختن مقام «نوا».
شوعبة یکم قسمت «نثر» هر مقام، موضوعهای اصلی مقام را در بر میگیرد، که از «سراخبار» cap شده، با «افر خاتم» مییابد.
شوعبة دوّم «نثر» سلسلة پنجقیسمه بوده، در آن موضوعهای اصلی به طرز سیویته، قسم اساسیاش «صوت» با شکلهای آهنگی «تلقینچه»، «قشقرچه»، «ساقینامه» و «افر» اجرا میشوند. در این مورد مضمون و مندرجة متن و آهنگها گوناگون باشند هم، لحن و اصول دایره (یعنی ضربات) از ضرب سست مؤثر («تلقینچه») تدریجاً به ضرب شوخ موفره («افر») تبدل مییابند، ولی هوای اساسی «صوت» در همة چار قسم تغییر نمییابد.
-در «ششمقام» قسمت سوّم نیز موجود است، که آن به بعضی مقامها دخل دارد و آن را شعبة سوّمن «نثر» نیز گفتن رواست. چند اثر علیحده از قبیل «راک»، «بیباکچه»، «سینخوروش» («بزرگ») ، «قلندری»، «سمندری»، «آرامیجان» («دوگاه») و «گریه» («سهگاه») موافق الحان و اصول دایره داخل شدهاند. از این اثرها تنها «راک»، «آرامیجان» و «گریه» اسلوب سیویتوی دارند. آنها دارای موضوعهای علیحده بوده، از جهت ساخت و اسلوب اثر مکمّلند و چون اثرهای جداگانه به آخر شعبة دوّم «نثر» همراه شدهاند.
در «شّمقام» تنها مقام «عراق» یک شعبة قسمت «نثر» دارد، که آن هم فقط از یک موضوع اصلی «موهییر» عبارت است.
غیر از این در «ششمقام» نمودهای آهنگی «اوج ترک»، «اوج دونسر»، «اوج میانه»، «زیباپری» موجودند، که آنها را برای تزیین آهنگی و ترانوی مقامها استفاده میبرند (نیگ، نیز «اوج»).
شکل آهنگی «مغولچه» باشد، تنها در مقامهای «بزرگ»، «نوا»، «دوگاه» از «سهگاه» وامیخورد. «ششمقام» در اساس دو سرچشمه،-یکی از گنجینة پربهایای موسیقی شرق میانة دوادهمقام» و دیگری تصنیفات هنروران و موسیقیدانان عصرهای میانه و آخرهای آن تشکّل یافته است. در ا-های 15-17 حافظان و نوازندگان و موسیقیدانان مشهور استاد هوسیین، سیّداحمد غجّکی، علی تنبوری. استاد شاهین سمرقندی، سلطانمحمّد ادی سمرقندی، غلام شاه، عبدالله نایی، بابای استروشنی، کوکبی بخارایی، درویشعلی چنگی، سیفندّین غزنوی، میرک چیگی بخارایی و دیگ. اثرهای زییاد موسیقی آفریدند، که در انکشاف و روند صنعت موسیقی زمانشان موقع مهم داشتند. آفرندههای این استادان به دایرة «دوازدهمقام» داخل نشده بیرون از آن شهرت داشتند. برابر این آنها در اساس اثرهای مکمّل زمانشان خواه از سلّسیلة «دوازدهمقام» باشد) «عمل» و «پیشرو» ها، «نقش» و» صوت» ها ایجاد میکردند و یا ساخت و شکل اثرها را تغییر میدادند، که این سبب پیدایش بیسیار نوآوریها در موسیقی میگردد. راجع به موسیقی زمانشان رسالههای موسیقی تألیف مینمودند، که در آنها عملیه و نظریة موسیقی ثبت میگردد و از ترکیب و ساخت آهنگها درک میداد. در ا-های 17-18 acapهای موسیقی بیرون از دایرة «دوازدهمقام خیلی زیاد شده، ترکیبات دایره تدریجاً میکاهید. در این میان میبایست دایرة نوی به وجود آید، که سرود و ترانههای بیرون از «دوازدهمقام» را در بر گیرد و این البتّه به هنروران و موسیقیدانان ا-های 17-18 وابسته بود. در نتیجه، دایرة «دوازدهمقام»، «بشکست» و به جای آن تدریجاً دایرة نو و مختصر «ششمقام» تشکّل یافت. این تشکّل از ا. 17 آغاز گردیده، در آخ. ا. 18 و اوّ. ا. 19 انجام یافت و به جای 114سورود و آهنگ دایرة «دوازدهمقام» 252 آهنگ و ترانة «ششمقام» به وجود آمد. موضوعهای اصلی «ششمقام» از «دوازدهمقام» گرفته شدهاند، که آنها در شکل عوض نمودن موقع فراهم آمدهاند و بعضیشان از این سیلایله افتیده چون اثرهای علیحده در بین هنروران سیر کردهاند.
چندی از آنها «نیریز»، «بیات کُرد»، «شهناز»، «بوسلیک» («بوسلیک») و غ. تا حال معمولند. به ترکیب «ششمقام» شکلهای آهنگی درآمدند، که آن را غنی و پرآب و رنگ گردانیدهاند. این شکلهای آهنگی چون «تلقینچه»، «قشقرچه» (به عنعنة موسیقی ایغوری شباهت دارد) ، «ساقینامه» (متن و آهنگش به ساقیان منسوب است) و «افر» (آهنگ رقصی) سلسلة سیوتوی «ششمقام» را به وجود آوردند.
بعزی آهنگ و ترانههای «ششمقام» («مخمّس»، «ثقیل»، «افر»، «چنبر») در «دوازدهمقام» چون وزن و اصول آهنگی استفاده میشدند.
در ا-های 18-19 راجع به «ششمقام» بیسیار رسالههای موسیقی تألیف شدهاند، که «رسالة «ششمقام» موساخواجة ترکستانی (1884) از جملة آنهاست. این اثر دایر به ترکیب و ساخت «ششمقام» معلومات مفید دارد. هنروران و موسیقیدانان برجستة ا. 19 و اوّ. ا. 20-ا تاجیک کلخات واروخ، میرزا آتهخان تنبوری، آتجلال خاجیخان چارجویی، آتغیاس، میرزانزرولّای تنبوری، عزیزاو شادی، داملاهلیم اباداف، لیف باباخاناو، حاجیبدولزیز، صادرخان باباشریفاو، عمر حافظ، ملّا تویچی تاشمحمداو از بزرگترین استادان «ششمقام» بودند، که توّسّوت آنها «ششمقام» تا ما رسیده است.
س-های 50-60 «ششمقام» را باباقول فیزاللهاف، شاهنزر صاحباو و فضلالدّین شهااو به ناته گرفتند، که در قدی 5 جلد به طبع رسید. غیر این به کمک این استادان «ششمقام» به نوار مگنیتافان ثبت گردید، که آن را سرایندگان خوشسلیقه ا. باباقولاو، ب. اسحاقاوه، ب. نیازاو، ا. صالحاو، ن. تاشتمیراو، نوازندگان ممتاز ن. شولاو، یه. چ. بابادوستاو، د. مومینشایف، ا. امیناو، ا. حسناو و انسمبل مقامخانان اجرا کردهاند.
نوسخیه نوار در فاند طلایی آرشیو دولتی pسّ تاجیکستان محفوظ است. ا. رحیماف.