«سمک اییار»

«سمک اییار» یک نمونة آثار نثر عامیانة فارس-تاجیک است، که توسط قصه‌خوانان از روایتهای پراکنده به میان آمده است. در متن راوی اثر صدقه ابن ابوالقاسم شیرازی نامیده شده است. از 20. 6. 1189 آغاز کرده، فرامورز ابن خداداد ابن عبدالله ارجانی به کتابت آن پرداخته است.
«سمک اییار» از دل بستن شاهزادة هلب خورشیدشاه به مهپری دختر فغفور چین، به چین رسیدن و با او پیوستنّ سمک اییار و شغال پیل‌زور آغاز یافته، رفته-رفته دهها پیرسانجهای فعال و ماجراهای طولانی و شورانگیز را فرا می‌گیرد.

در پرتو این ماجراها مسئله‌های مهم سیاسی و اجتماع و فلسفی و روزگاری زمان پیدایش داستان مورد محاکمه قرار گرفته است. قهرمانان اساسی اثر سمک اییار، شغال پولزور، روزفزون، خورشیدشاه، فرّخ‌روز و دیگر پهلوانان و جوانمردان، زنان، شاهان و وزیرانند. اصل مقصد گویندة داستان، غایه اجتماعی و اهمیت بدیعی و استتیکی «سمک اییار»، که حمایه انصاف و عدالت و دوستی و رفاقت بین آدمان است، به واسطة آبرز جوانمردان و اییاران، شاهان دادگستر و وزیران خردمند افاده شده است. توسط آبرزهای مرزبانشاه و ارمنشاه، فغفور چین و شاهان دیگر، وزیران-هامان، شهران، مهران و دیگران مسئله‌های دولتداری، اهل و داد به اندازة کافی حلّ خویش را یافته‌اند. جوانمردان و اییارپیشگان دلیر و گستاخ، راست‌قول و باتدبیر و دقیقتپرور و عدالتخواه بوده، به مقابل بدی، ریاکاری، زشتی دلیرانه نبرد می‌کنند. گره‌بند سیوجیت «سمک اییار» عشق پاک انسانیست. نخست خورشیدشاه با یاری سمک در راز عشق مهپری نبرد می‌کند. پس از مرگ مهپری ماجراها در گرد اباندوخت به میان می‌آیند. پس پسر خورشیدشاه و اباندوخت فرّخ‌روز به گلبوی گلرخ دل می‌بندد و بعد به چگلماه. تلاش شاهزادگان در راه عشق برای اییاران، که هدف اساسی از آفریدن داستان ستایش کارنامه‌های آنان است، میدان فراخ کارنمایی می‌کُشاید. در نهاد «سمک اییار» نیکوترین پندارهای مردم عادّی گذاشته شده‌اند. همه نیکترین آرزوهای انسانی خاص مردم عادّی در مفهوم «جوانمردی» فراهم آمده‌اند. در «سمک اییار» زن موقع خاص دارد. آنها هم پهلوان و دلیر، هم وفادار و پاکند؛ در دشوارترین لحظه‌های زندگی، در زیر خطر مرگ، در تاریکی زندانها همچنان باوفا می‌مانند. «سمک اییار» اثر دارای تصویرهای مرکّب پسیخالاگیست. اندیشه‌وری، دیالوگ و مانالاگهای باطنی خصوصیت مهم قهرمانان «سمک اییار» است. «سمک اییار» یک رمان مکمّل بوده، دارای سیوجیت مرکّب، کامپازیتسیة نسبتاً مستحکم، سلسلة قهرمانان مثبت و منفی، کانفلیکت، رواج واقیه‌ها و تصویر منظره‌های دلفریب طبیعت می‌باشد. زنجیرة سیوجیت اثر تا رفت پیچ خورده، دقّت خواننده را پیوسته به خود می‌کشد. «سمک اییار» با خصوصیتهای بدیعی و زبان شیوا و طرز بیان ارزش بزرگ دارد. آن گنجینة بزرگ زبان گفتگوی عصرهای 11-12 بوده، نفاست و ظرافت زبان گفتگوی خلق را نگاه داشته است.
یگانه دستنویس ناپرّة «سمک اییار» در کتابخانة بادلین آکسفارد (انگلیه) نگاه داشته می‌شود، که از سه جلد عبارت بوده، در جلد دو جزء دارد. سالهای 1960-1965 عالم ایرانی پرویز ناتل خانلری در اساس این دستنویس چهار جلد «سمک اییار» را به چاپ رساند. در میان جلدهای 2 و 3 «سمک اییار» به اندازة یک جلد دیگر نابود شده است. نیمة این جلد مفقود در ترجمة ترکی حبیب‌الله نام قصه‌خوان باقی مانده، دسترس محقّقان گردیده است. این بازیافت را نیز خانلری در ترجمة فارسی رضا سعید هوسینی چون جلد 3 اثر به چاپ رساند. «سمک اییار» از روی چاپ خانلری به الفبای امروزة تاجیکی در 7 جلد انتشار یافت.
نشر: سمک اییار، ج-خای 1-7، د. ، 1967-85.
د .: سلیماو یو. ، «سمک اییار» از نثر روایتی فارس و تاجیک»، در کیت .: «سمک اییار»، ج. 1، د. ، 1967؛ ه امان معلّ. . نثر روایتی فارس و تاجیک د. . 1971؛ چ ا ل ل ا ا و ق. . «پدرود باش، سمک»،-در کیت .: «سمک اییار»، ن. 7، د. ، 1985؛
ق. چلّه‌یف.