سیëرهد

سیëرهد جرمهای کلان آسمانییند، که در اطراف آفتاب از روی مدارهای ایلّیپسشکل حرکت کرده، روشنان آفتاب را انعکاس نموده می‌درخشند.
ادمان از قدیمولییام مشاهده کرده بودند، که در بین ستارهدای آسمان جرمهای منیری هستند، که از یک برج تا برج دیگر موقیشان را عوض کرده، گویا سیر می‌کنند (از این سبب سییاره نام گرفته‌اند). با چشم ناموسلّه 5 سییاره (زهره‌، مشتری، مریخ، زحل و عطارد) را دیدن ممکن است. سه سییارة دیگر را تنها با یاری تلسکوپ مشاهده کردن ممکن است. از این جاست، که آنها در عصرهای 18-19، بعد اختراع تلسکوپ کشف شده‌اند: عورن (سال 1781، و. گیرشیل) ، نیپتون (سال 1846، ج. عدمس، و. لیویری، ا. گلّی) ، پلوتان (سال 1930، پ. لاویلّ، ک. تامبا). غیر از 9 سییارة کلان (از جمله زمین) یکچند هزار سییاره‌های خرد (استرائدها) کشف شده‌اند، کا ‌اندازه‌هایشان گوناگون بوده، اساساً در بین مدارزای مریخ و مشتری حرکت می‌کنند.

سییاره‌ها از روی طریق حرکت به چشم نمایانشان (در بین ستاره‌ها) به گروههای پایانی و بالایی جدا می‌شوند. سییاره‌های پایانی (عطارد و زهره‌) زنگام زرکت ظاهری خود در آسمان از آفتاب چندان دور شده نمی‌توانند (عطارد گه زیاده از 29°، زهره‌ نه زیاده از 48°). . سییاردای بالایی (مریخ، مشتری، زهره‌، عورن، نیپتون، پلوتان) از آفتاب در مسافه‌های کنجی دلخواه (تا 180°) مشاهده می‌شوند.
ز روی خصوصیتهای فیزیکی (زیچب، ‌اندازه، سرعت چرخزنی در اطراف محور) و ترکیب شیمیایی سییاره‌ها به گروه زمینی یا داخلی (عطارد، زهره‌، زمین و مریخ) ، که در داخل تسمة استرائدها حرکت می‌کنند و به سییاره‌های عظیم یا خود بیرونی (مشتری، زحل، عورن، نیپتون) جدا می‌شوند. سییاره‌های گروه زمینی به آفتاب خیلی نزدیک جایگیر شده‌اند، مسّه‌اشان نسبتاً خرد، زیچیشان (3، 8-5، 5 گ/سم) و دور در اطراف محور چرخزنیشان (از 24 ساعت تا 243 شباروز) کلان است. سییاره‌های از این مسّة کلان و زیچی خرد دارند و در اطراف محورشان تیز (در دوام 10-15 ساعت) چرخ می‌زنند. حتّی خردترین آنها-عورن از جهت مسّه از تمام سییاره‌های گروه زمینی پنج کرت کلانتر است. زیچی میانة این سییاره‌ها به زیچی آب نزدیک بوده،
مدارشان در مسافه‌های از 5 تا 30 و. ا. چایگیر شده‌اند. سییارة نهم پلوتان، که مسافه‌اش از آفتاب به حساب میانه 39، 5 و. ا. است، از روی ‌اندازه به گروه زمینی و از روی ترکیب شیمیایی به گروه سییاره‌های عظیم نزدیک است.
دور گردش سییاره‌ها در اطراف آفتاب از 88 شباروز (عطارد) تا 249 سال (پلوتان) می‌باشد. اگر حرکت سییاره‌ها را از قطب شمالی دنیا مشاهده کنیم، همة سییاره‌ها در اطراف آفتاب به یک سمت (مقابل عقربک ساعت) هه-رکت می‌کنند. همواریهای مدار سییاره‌ها (غیر از عطارد و پلوتان) به ایکلیپتیکه با کنجی مایلند، که از 3، 4° خردتر است. همواری ایکوتار عطارد و پلوتان به همواری (مدارشان به اندازة موافقن 7°وه 17°مایلند. از این جاست، که فصلهای سال دیگر شده می‌ایستند.
در سطح سییارهایی، که قریب یا تماماً اتمسفره ندارند، تش-کیلهایی دیده می‌شوند، که به آنها شرطاً نامهای زمینی داده‌اند (هرچند، که طبیعت فیزیکی آنها به این نامها تماماً موافق امیاید). مثلاً، بحرهای تیرن مریخ بهر نبوده، موضعهایند، که نسبت به دیگر موضعها روشنایی را کمتر انعکاس می‌کنند. در بارة سطح سییاره‌ها و طبیعت فیزیکی آنها 20 سال آخر توسط سفینه‌های کیهانب (اپّرتهای ساویتی «وینیره»، «مرس»، «زاند»، «ویگه» و امیریکایی «مرینیر»، «پیانیر»، «ویکینگ»، «وایچیر») معلومات پرقیمت به دست آورده شده است. از این معلومات و مشاهده‌های روی‌زمینی برمی‌آید، که عطارد و مریخ به ماه خیلی مانند، بوده، سطحشان از تنوره‌های سیر‌شمار عبارت بوده است. این تنوره‌ها در نتیجة با دیگر جسمهای آسمانی برخوردن سییاره‌های مذکور پیدا شده‌اند، یعنی پیدایش میتیاریتی دارند. قانون تقسیمات تنوره‌ها در ماه، مریخ و عطارد موافق ‌اندازدایشان به قانون تقسیمات مسّه‌های جسمهای میتیاریتی موافق می‌آید. در سطح عطارد جایهای همواری دایره‌شکل موجودند، که کلانترین آنها-کلاریس 1300 کم بر دارد. موجودیّت مادّة تیره و تنوره‌های با لوه پُرشده درک می‌دهد، که در ابتیهای تاریخ عطارد در قعر آن فعالیّت ولقانی در اوج بوده است. در سطح زهره‌ موضعهای حلقه‌شکلی دستند، که به تنوره‌های می‌تیااریتی ماه مانند بوده، دیمیترشان به 35-150 کم می‌رسد. در سطح زهره‌ ترقش عظیمی آشکار شده است، که درازی‌اش 1500 کم برش 150 کم و چقوری‌اش قریب 2 کم می‌باشد. ترقش عظیم سطح مریخ، که کاپرت نام دارد، 400 کم درازی، 120 کم بر و قریب 6 کم چقوری دارد. در سطح زهره‌ نیز ولقانی آشکار شده است، که دیمیتر اساس آن به 300-400 کم و بلندی‌اش به 1 کم برابر می‌باشد.
سته زهره‌ نسبت به ماه هموارتر باشد هم ساخت مرکّب دارد؛ در بیابانهات سنگزار آن آثار فعالیّت ولقانی و تیکتانیکی و باران میتیاریتی دیده می‌شود. ولقانهای عظیم در مریخ نیز به واسطة اپّرتهای کیهانی آشکار کرده شده‌اند، که دیمیتر کلانترین آنها-عالم 600 کم و بلندی‌اش 22 کم می‌باشد. رسمهای بی‌واسطه در روی مریخ گرفته شده نشان می‌دهند، که قطعه‌های زرد و نارنجی آن در حقیقت از بیابانهای سنگزار عبارت بوده‌اند.
در طول بسیار سالها دقّت عالمان را کولاههای سفید مریخ به خود جلب می‌کردند، که ‌اندازدایشان در زمستان زیاد شده از آغاز تابستان cap کرده خرد می‌گردند و آخر آنها نیست می‌شوند. قسم اساسی کولاههای سفید میر-ریخ از یخ آکسید کربن و قسم خیلی ناچیز آنها از برف‌ریزه (قیرو)-ا از بوغهای آب به وجودامده عبارتند. تنوردهای میتیاریتی سیر‌شمار در سطح ردیفهای مریخ-فاباس و دییماس نیز آشکار شده‌اند. سالهای آخر (1975-1985) در بارة پلزمة نزدیسییارگی و میدان مگنیتی زهره‌ و مریخ نیز معلومات گرانبهای علمی به دست آورده شد (به توفیل تدقیقات کیهانی عالمان ساویتی و امیریکایی).
سال 1977 به واسطة مشاهده‌ها از سمالیات حلقه‌های عورن و سال 1979 با یاری اپّرت کیهانی امیریکایی «وایچیر-1» حلقه‌های مشتری آشکار شدند. عورن و نیپتون نسبت به مشتری و زحل از جهت مسّه خرد بوده، از جهت زیچی کلانترند. البیدای پلوتان 0، 5 بوده، قسم زیاد سطح آن با یخ و برف‌ریزه پوشنده شده است.
هرارت سییاره‌ها اساساً به مسافة آنها از آفتاب وابسته است. حرارت میانة سطح عطارد شبانه-162°س و روزانه قریب+350°س را تشکیل می‌کند. زهره‌ در اطراف محورش در دوام 243 شباروز یک بار چرخ می‌زند. از بس که وه‌ای به سمت عکس چرخ می‌زند، یک شباروز زهره‌ به 58، 5 شباروز زمینی راست می‌آید. حرارت میانه در طرف روزانة زهره‌ قریب+480°س بوده، برابر از سطح دور شدن به حساب در یک کم 8°-10° پست شده، در بلندی 25-30 کم به 270°س برابر می‌شود.
میرّیخ از آفتاب نسبت به زمین 1، 5 بار دورتر جایگیر شده، اتمسفرة خیلی تُنُک دارد. . از این سبب باید وه‌ای خنکتر باشد و حرارتش شبانه خیلی پست فراید. غیر از این، از سبب کلان بودن ایکسینتریسیتیت مدار مریخ حرارت نقطة زیریافتابی مریخ در پیریگیلیی (300 ک) از حرارت آن در افیلیی (270 ک) فرق دارد. اندازه‌گیریهای سیر‌شمار نشان می‌دهند، که حرارت جایهای قطبی مریخ قریب ب
200-210 ک می‌رسد. اگر مریخ در پیریگیلیی باشد، روزانه در نزد ایکوتار سطح سییاره تا به+25°c (298 ک) گرم شده، حرارتش بیگاهی یکباره تا به صفر و شبانه تا به-80°س پست می‌شود، چنین اتمسفرة خلا تُنُکشدة آن تیرمین روزانه از آفتاب گرفته‌اش را نگاه داشته نمی‌تواند. حرارت میانة طرف نمایان مریخ به-23°س برابر می‌آید (از آن زمین+22°س).
هرارت میانة قَبَت ابری مشتری به-150°س برابر است، یعنی گرمی‌افکنی مشتری نسبت به گرمی از آفتاب گرفتة آن دو برابر زیاد می‌باشد. پس یک قسم گرمی مشتری از قعر آن جدا شده می‌برآید. حرارت قَبَت ابری زحل قریب-180°س می‌باشد، یعنی گرمی‌افکنی زحل نیز نسبت به گرمیگیری‌اش (از آفتاب) 2، 5 بار زیادتر است. پس زحل به مانند مشتری منبة داخلی انرژیه دارد، که در نتیجة فوشوریش گرویتتسیانی (برای مشتری 0، 1 سم/سال) به وجود می‌آید. حرارت میانة عورن و نیپتون موافقن 50 ک و 40 ک برابر است. حرارت روی پلوتان باشد، از 40 ک (- 233°س) بیش نیست.
موجودیّت اتمسفرة سیاره را از روی «مشاهدة تا رفت به کنار تیرشوی قطر سییره، تدریجاً سست شدن درخشانی ستاره‌ها هنگام پیش آنها را گرفتن سییاره‌ها، از روی موجودیّت ابرها و هکذا مویین می‌کنند. اتمسفرة عطارد خیلی تُنُک بوده، اندریک به 106 مال/سم3 برابر است. فشار هوا در سطح آن به 10-12بر برابر می‌آید، یعنی زیچی در آن جا تخمیناً 107 مال/سم3 است. قریب 0، 1% اتمسفرة عطارد از گیلیی عبارت است. هیدروژن و آکسگین به مقدار کم موجودند. اتمسفرة زهره‌، که آن را نخستین بار عالم بزرگ روس م. و. لاماناساو سال 1761 (هنگام از روی قطر آفتاب گذشتن زهره‌) کشف کرده است، اساساً (97%) از گاز کربنت (س02) ترکیب یافته است. قریب 2% هوای زهره‌ از نیتروژن و گازهای انیرتی (خصوصاً ارگان) عبارت است. مقدار آکسگین از 0، 1% هم کمتر است. دیگر گازها سا، نس1، نغ و غیره به مقدار ناچیز (کمتر از 0، 01%) موجودند. در بلندیهای 65-70 کم شمالهای خیلی سخت می‌وزند؛ سرعت آنها تا به 360 کم/ساعت (طوفان) می‌رسد. زهره‌ مثل زمن یوناسفیره دارد. بلندترین قَبَتهای اتمسفرة زهره‌ (تا 5، 5 هزاا کم) اساساً از گیدراگی عبارت است.
در اتمسفرة مریخ آکسگین خیلی کم است (0، 3%). آب به نمود قَبَت تُنُک برف‌ریزه یک قسم کم کلاههای قطبی مریخ را فرا گرفته است.
موشتری و زوهل کوره‌های بزرگ مگنیتانیده بوده، مغز سختی دارند. آخری از جهت ‌انداز
تقریبن به زمین برابر بوده، امّا از وه‌ای دیده زیچتر است. اتمسفره‌اشای باشد، از هیدروژن و گیلیی ترکیب یافته است. (ترکیب اتمسفرة دیگر سییاره‌های عظیم نیز همین گونه است .)
در مشتری داغ سرخی نمودار است، که گویا آشوب سیکلانی اتمسفره می‌باشد. ‌اندازه‌های وه‌ای به 14000x 35000 کم برابر است. حاضر در سییاره‌های سیستمم آفتاب 43 ردیف آشکار شده است. زمین 1-تا، مریخ 2، مشتری 14، زحل 17، عورن 5، نیپتون 3 و پلوتان 1 ردیف دارند.
زیچی میانة مادّة سییاره‌های داخل از زیچی میانة مادّة سییاره‌های عظیم یکچند کرت زیاد است. مسّة سییاره‌های عظیم نهایت کلان است؛ در قعر آنها فشار باند خیلی بلند باشد. زیچی میانة عطارد خیلی کلان است (5، 52 گ/سم3). از این جا خلاصه برآوردن ممکن است، که مغز (یدرای) آن از جهت زیچی به زیچی آهن برابر بوده، قریب 60% مسّة سییاره را تشکیل می‌کند. زهره‌ از روی ‌اندازه، مسّه و زیچی میانه از زمین چندان فرق نمی‌کند و احتمال مغز آن نسبت به زمین از آهن بایتر باشد؛ مسّة مریخ نسبت به زمین ده بار خردتر و زیچی‌اش 1، 5 مراتبه کمتر می‌باشد. گمان می‌رود، که ردیوس مغز آهنین مریخ قریب 1000 کم بوده، 5% مسّة سییاره را در بر می‌گیرد. ردیوس مشتری 70 850 کم بوده، مسّه‌اش تقریباً به 2-1037 کگ می‌رسد. در داخل مشتری مغز سخت آهن و سلیکاتی ردیوسش 4000 کم جایگیر ش و-ده است، که حرارتش به 30 000° س می‌رسد و سبب گرمی‌افکنی مشتری می‌باشد. مشتری منبة پرقوّت رادیو‌افکنیشات حرارتیست؛ غیر از این وه‌ای مگنیتاسفیرة بزرگی را داراست. زحل از روی ساخت داخلی‌اش به مشتری مانند است، ولی حلقه‌اش کلانتر است. بنا به معلومات از «وایجیر-1» رسیده، حلقة زحل ساخت مرکّب داشته، ترکیباً از انبوه صدها هلجه‌های تنگ و تُنُک عبارت بوده‌اند، که جا-جا به سان تارهای ارغمچین به هم پیچیده‌اند. عورن و نیپتون تقریباً یک‌خِل ساخت دارند، حرارتشان نسبتاً پست است. احتمال مغزهای آنها نسبتاً کلان بوده، از آمیختة یخ و پیوستگیهای هیدروژن، آکس-گین، کربن، نیتروژن، سلفور و غیره عبارت باشند.
در بارة دورترین سییارة سیستم آفتاب پلوتان هنوز معلومات کافی دسترس نشده است. گمان می‌رود، که در پس پلوتان نیز سییاره‌های دیگر هستند. macلن، از روی تحلیل مدار کامیته‌های دور چرخزنی‌اش کلان تخمین می‌کنند، که هیچ نباشد باز 5 سییارة ترنسپلوتانی وجود دارند؛ اگر آنها موجود باشند، نیمتیر کلان مدارشان از 53 تا 285 و. ا. درازی داشته می‌تواوند.
مسعلة تشکّل سییاره‌ها (از جمله زمین) یکی از مهمترین و مشکلترین وظیفه‌های علم است. نظریة کاسماگانی، که در ال نفوذ کافی پیدا کردن می‌خواهد، باید دست‌اوّل به معنیداد خصوصیتهای زیرین حرکت سییاره‌ها بپردازد:
1) مدارهای سییاره‌ها قریب در یک همواری (ایکلیپتیکه) خوابیده‌اند، که قریب به همواریت ایکوتار آفتاب راست می‌آید.
2) همة سییاره‌ها در اطراف آفتاب به سمتی حرکت می‌کنند، که به سمت چرخزنی آفتاب راست می‌آید.
3) سمت چرخزنی سییاره‌ها (به غیر از زهره‌ و عورن) در اطراف محورشان با سمت دورزنی آنها در اطراف آفتاب یک‌خِله است.
4) مسّة آفتاب 99، 86% مسّة همة سیستم آفتاب را تشکیل می‌کند، امّا مامینت مقدار حرکت آن نسبت به مامینت مقدار حرکت سیëره‌ها خیلی خردست (2%). در بابت پیدایش سییاره‌ها یکچند فرضیه پیشنهاد شده است. بنا به فرضیة عالم ساویتی آ. یو. شمیدت در اطراف آفتاب یک وقتها ابر کلان و خنک گاز و چنگ دور می‌زد. در نتیجة به همدیگر برخوردن حسچه‌های این ابر به یکدیگر می‌چسپیدند و مغز سییاره‌های آینده را به وجود می‌آوردند.
به قدر در روی این گونه مغزها جمع شدن مادّه مدارهای ایلّیپسشکل آنها تارفت دورشکل گشته، خود سییاره‌های آینده در مسافه‌های مویین از آفتاب جایگیر می‌شدند. پس از این هنگام کاست المنتهای رادیواکتیویی در نتیجة جدا شدن گرمی قعر سییاره‌ها (از آن چومله زمین) منتظم گرم می‌شد، که این باعث طبیعت ولقانی داشتن سییاره، در آنها پیدا شدن اتمسفره، گیدراسفیره و غیره می‌گردد. مسئلة چه طور در اطراف آفتاب پیدا شدن ابر گاز و چنگ حالا زل نشده است. گمان می‌رود، که این ابر گاز و چنگ هنگام تشکّل آفتاب پیدا شده است. نیگ. نیز کاسماگانیه.
د .: برندت دج. خادج پ„ استرافیزیکه سالنیچنایی سیستمы، م. ، 1957؛ برانشتیین و. ا. ، پلنیتы ا اخ نبلیودینی، م. ، 1979.
پ. باباجاناو.