سفویان

صفویان، سلالة شاهان دولتی، که در شرق میانه و نزدیک سالهای 1502-1736 حکم رانده‌اند. اصلاً از ترکان آذربایجان ایرانند. اساس‌گذارش-اسماعیل i صفوی. صفویان دولتهای خرد حدود ایران-آقّویونل و، قراقویونل و، شیروانشاه را متّحد و سلطنت مطلق فئودالی برپا کردند. صفویان در نتیجة سیاست فعالانة داخلی و بیرونی حدودهای دولت ایران را خیلی وسیع نمودند. به هیت دولت. صفویان ایران، آذربایجان، قسم ارمنیستان و گرجستان، کور-دستان، لورستان، قسم زیاد افغانستان حاضره (به غیر از ولایت بلخ) ، عراق عرب با بغداد داخل می‌شدند. سالهای اوّل حکمرانی صفویان اشرافان کلان حربی 7 قبیلة ترکیزبان قیزیلباش: شامل و، رومل و، استاجل و، ترکامن، زولقدر، افشار و قاجار تکیه‌گاه اساسی صفویان بودند.
سیاست داخلی و بیرونة دولت صفویان به منفعت اشرافان قبیله‌های قیزیلباش نگرانده شده بود. آنها در حیات سیاسی موقع مهم داشتند و به منصبهای مسئول مأموری و حربی تعیین می‌شدند. در حیات اقتصادی و مدنی دولت صفویان ایرانیان تأثیر زیادی رساندند. پایتخت دولت صفویان تا نیمة عصر 16-تبریز، بعد قزوین و از سال 1598 شهر اصفهان بود. زبان رسمی دولتی-فارسی و زبان اهل دربار-فارسی و ترکی به حساب می‌رفت. مذهب دولتی. صفویان شیعة دوازده‌امامی بود. روحانیان شیعه شاهان صفویان را حمایه می‌کردند. شکل معمول زمینداری فئودالی در دولت صفویان تییول بوده، موقتاً به فئودالان ق-زیلباش داده می‌شد. تییول دورة صفویان به اقطاع عصرهای 10-14 مانند است (نگرید، اقطاع). امّا زمینداری فئودالی میراثی نیز وجود داشت، که آن را سویورغال می‌نامیدند. موافق معلومات «تذکره‌ت-ال-ملوک* تناسب سویورغال نسبت به تییول 1 بر 40 بود. سالهای 60-70 عصر 16 سبکیهای ناچیز ‌اندازی، که اسماعیل i جاری کرده بود، بیکار کرده شده، استثمار هنرمندان شهر و دهقانان افزود. زیادشوی ‌اندازها باعث شورش ضدفیادلی اهالی گیلان (1570-1571) و هنرمندان و کمبغلان تبریز (1571-1573) شد. بعد مرگ تهماسی i حکمرانی 1524-1576) دولت صفویان باز به پراکندیگی دچار شده، در عمل به ملکهای زیاد و مستقل امیران قیزیلباش تقسیم گشت. در ناحیه‌های گوناگون ایران خروجهای زیاد ضدفیادلی دهقانان به عمل آمدند. سالهای 1580-1584 با سرداری قلندر شورش کلان دهقانان به عمل آمد، که آن را فئودالان با دشواری پخش نمودند. از وضعیت وزنین داخلی دولت صفویان استفاده برده، ترکیه موقتاً ولایتهای شمالی-غربی ایران، فئودالان ازبک خراسان را زیر دست کردند. خطر په را-کندشوی دولت صفویان قسم زیاد فئودالان قیزیلباش را مجبور کرد، که در اطراف شاه جوان عبّاس i (سالهای حکمرانی‌اش 1587-1629؛. عبّاس کبیر) متّحد شوند. عبّاس 1 با قوّة یراق ایران صفوی را از نو متّحد کرد. در نتیجة سرکوب و مطیع نمودن فئودالان سرکش و قسماً مصادره کردن ملکهای آنها مساحت زمین دولتی و پادشاهی خیلی افزود. درآمد از این زمینها به عبّاسم i امکان داد، که اصلاحات حربی، مأموری و ‌اندازی گذراند و دولت صفویان را مستحکم نماید به جای سپاهیان پیشینة قبیلوی ارمیة نو تشکیل کرده، آن را با یراق آتشفشان مسلّح نمود. ارمیة مذکور از سه قسم-سربازان یکه‌چین شاه، تفنگچیان و توپچیان (جمع 44 هزار سرباز) عبارت بود. اساس آن را اهالی محلی تشکیل می‌داد. در نتیجة اصلاحات مأموری مملکت به 13 مضافات کلان (بیکلربیکی) تقسیم گردید، ق آنها را بیکلربیکها اداره می‌کردند. آنها حاکمان مأموری و حربی به حساب می‌رفتند. حاکمیت مرکزی بر بیکلربیکها نظارت قطعی می‌برد، شاه عبّاس 1 به مقصد نگاه داشتن قابلیّت ‌اندازدیهی اهالی بعضی ‌انداز را کم و بعضیش را موقتاً برهم داد. اصلاحات حربی، مأموری و ‌اندازی عبّاس i به تغییریابی ترکیب سیاسی دولت صفویان آورده رساند. رل اشرافان قبیله‌های قیزیلباش خیلی سست شده، موقع ایرانیان در حیات سیاسی دولت صفویان افزود. عبّاس i سیاست فعالانة بیرونی برده، در غرب با ترکیه جنگیده، در شرق به فئودالان ازبک شکست داد و آذربایجان، خراسان و عراق عرب را از نو به دولت صفویان همراه کرد. صفویان در اوّل عصر 16 پارتوگلیها را از جزیره‌های بهرین رانده، مستقلیت ایران را در ساحلهای شمالی خلیج فارس تأمین نمودند. در نتیجه آخر عصر 16-اوّل عصر 17 اقتدار اقتصادی و سیاسی دولت صفویان اف-زوده، ایران به یکی از پرقوّتترین دولتهای شرق میانه و نزدیک تبدل یافت. در این وقت اقتدار ایران پرزور گردید. دولت صفویان در این دوره با روسیه، مملکتهای اوراپه و کشورهای شرق مناسبتهای وسیع تجارتی و دیپلماتی داشت. سیاست فعالانة داخلی و بیرونی صفویان خرج زیادی را طلب می‌کرد و باعث افزودن استثمار فئودالی گردید. بعد مرگ عبّاس 1 تییول به ملکهای میراثی فئودالان تبدل یافته، قسم زیاد زمینهای دولتی و پادشاهی به اختیار فئودالان گذشت، اینچنین خودسری عملداران دولتی و پادشاهی اوج گرفته، دولت صفویان از جهت اقتصادی و سیاسی رو به تنز-زول نهاد. اهالی قشّاق گردیده، شورشهای کلان ضدفیادلی اهالی گیلان (1629) ، قزویپ (1632) و غیره سر زدند. تنزّل دولت صفویان در دورة حکمرانی شاه سلطان هوسین (سالهای حکمرانی‌اش 1694-1722) اوج گرفت. در این دوره ‌اندازها 2-3 برابر افزوده، مملکت دچار نزاعهای فئودالی گردید. قبیله‌های ضدسفوی شوریشگر افغان (1709-1722) با سرداری میر ویس سال 1722 پایتخت دولت صفویان-شهر اصفهان را زیر دست کردند. زکوکزیه و قسمپ غربی ایران را ترکیه استیلا نمود. تهماسی 11 (سالهای حکمرانی‌اش 1722-1732) ولایتهای نزدیکسپیی را به روسیه گذشت کرد. در مبارزه به مقابل افغانها و ترکها سرلشکر صفویان-نادر فعالیّت بی‌نظیر نشان داده، در عمل صاحب تخت و تاج شد. قُرولتای فئودالان ژانویه 1736 در دشت مغان جمع آمده به جای عبّاس 111 (سالهای حکمرانی‌اش 1732-1736) نادر را شاه انتخاب نشد. همین طور حکمرانی زیاده از 200-سالة سلالة صفویان در ایران به آخر رسید. شاهان سلالة صفویان: اسماعیل i (1502-1524) ، تهماسی i (1524-1576) ، اسماعیل 2 (1576-1577) ، محمّد خدابنده (1578-1587) ، عبّاس i (1587-1629) ، سفی i (1629-1642) ، عبّاس 2 (1642-1666) ، سولیمان (1666-1694) ، سلطانهوسین (1694-1722) ، تهماسی 2 (1722-1732، عبّاس 3 (1732-1736).
دبیات: ب و ش ا و پ. پم استاریه پاسالستو ا دیپلماتیچیسکیخ آتناشینیی روسّکاگا ا ارنسکاگا گاسودرستو و 1586-1612 گاداف، مسکو، 1976؛ ببه‌یف ک. ، واینّیه ریفارمه شخه ابّسه i (1587-1629).
-«ویستنیک ماسکاوسکیی گاسودرستوینّыی انیویرسیتیت». سری’ واستاکاویدینی، 1973، n 1؛ همان مؤلف، ک خسّی («لیچنыی زیمیلنыی ولدینیه) شخ ابّسه i (1587-1629).-«ویستنیک ماسکاوسکیی گاسودرستوینّыی انیویرسیتیت». سری واستاکاویدینی، 1973، ش2. ا. بابایف.