ریسپوبلیکة نخجوان

نخجوان ریسپوبلیکة اوطانا­می ساویتی سوسیالیستی (نخجыون موختر ساویت سوسیالیست ریسپوبلیکسы) ، رسّ نخجوان. در هیت رسّ آذربایجان 9 فوریه 1924 تشکیل یافت. در قسم جنوب غربی زکوکزیه جایی گرفته است. در جنوب و غرب با ایران و ترکیه هم‌سرحد می‌باشد. مساحتش 5، 5 هزار کم2. اهالی‌اش 247 هزار نفر (1981). از جهت مأموری به 5 ریان تقسیم شده، 3 شهر و 3 پتش دارد. شهرها: نخجوان، جلفه، اردوباد، مرکزش-ش. نخجوان.

ریسپوبلیکه با آردین لنین (1967) و آردین دوستی خلقها (1972) مکافاتانیده شده است.

کانستیتوتسیة جاری را سیسّیة 8-ام غیرینوبتی ساویت عالی رسّ نخجوان 30 مة 1978 قبول کرده است. آرگن عالی حاکمیت دولتی-ساویت عالی رسّ نخجوان (به مهلت 5 سال انتخاب کرده می‌ش­ود) ، در بین سیسّیه‌ها-پریز-دیوم ساویت عالی ریسپوبلیکه. ساویت عالی حکومت ریسپوبلیکه-سا­ویت وزیران را تشکیل می‌دهد. آرگنهای محلی حاکمیت دولتی: ساویتهای دیپوتتهای خلقی ریانی، شهری، پاسیالکوی و قشلاقی. سیستم سودی: . سود عالی رسّ نخجوان و سودهای خلقی ریانی.

            طبیعت. نخجوان قسم جنوب شرقی کوهسار زکوکزیّه را اشغال می‌کند. قریب 75% تیرّیتاریة آن در بلندی 1000 متر از ساحل بهر واقع است. در شمال قطارکوهی درلگیز، در شرق قطارکوه زنگیزور (نقطة بلندترینش کوه کپیجیک، 3904 متر) جایی گرفته است. در قسم جنوب و جنوب غربی وادی دریای ارکس واقعست. ثروتهای زیرزمینی: معدنهای ما­لیبدین، سرب، روح، مس، نمکسنگ، سلفور، سنگهای بناکاری و غیره. زیاده از 200 چشمة مینیرلی دا­رد. اقلیمش نهایت کانتینینتی. حرارت میانة ژانویه در همواریها 3 و-6°سیلسیه، در کوهها-10-14° سیلسیه؛ ژوئیه موافقن 28° سیلسیه و از 25° تا 5°سیلسیه. بارشات سالانه 300-500 ملّیمیتر. کلانترین دریاها: ارکس با شاخابهایش ارپچه‌ای، نخجوانچه‌ای، الینچچه‌ای، گیلانچه‌ای، اردوبادچه‌ای و غیره. خاکهایش اساساً بوری، خاکسترنگ، دارچین‌رنگ می‌باشند. در همواریها شیباغ و شوره، در کوهستان رستنیهای بلندکود دش-تی، سوبلپی و الپی می‌رویند. در بلندیدای 1700-2350 م جا-جا بی-شدا وامیخورند. عالم هیوانات: بز کوهی، موفلان، خرس، ببر، گراز، روباه؛ از پرّنده‌ها مرغ هلال، کبک و غیره.

            معلومات تاریخی. آدم در تیرّیتاریة ریسپوبلیکه هنوز از دورة نیالیت مسکن گرفته است. در عصرهای 8-7 تا م. نخجوان به هیت دولتهای منه و ماد، در عصرهای 6-2 تا م. به هیت دولت هخامنشیان، دیرتر به هیت دولت عطراپتین داخل می‌شد. نخجوان را عصرها 3 م. فارسها، عصرها 7 عربها، عصرها 11 سلجوقیها ضبط کردند؛ ش. نخجوان (قرارگاه سلطان الپرسلان) در عصر 12 پایتخت دولت الدگیزها بود.

در عصرهای 13-15 تمام تیرّیتاریة نخجوان زی­ر حکم مغولها و تیمور، تابع دولتهای قراقویونل و و آقّویون-ل و، در عصرهای 16-17 عصر حکم دولت صفویان بود. در عصر 17 در نخجوان تقت راهبری گوراوغلی حرکت دهقانی و ضدفیادلی وسعت یافت.

در عصر 18 خانی صاحب‌اختیار نخجوان به وجود آمد. در نتیجة جنگ روسیهیو) ایران (1826-28) موافق سازشنامة ترکمنسایی (1828) خانی نخجوان به روسیه همراد کرده شد. در اوّل عصر 20 نخستین یچییکه‌های س.-د. و ا تشکیلات «گممیت» به وجود آمدند. بهار و تابستان 1917 در نخجوان، جلفه و ستنسیة راه آهن شاهتخته ساویتها تشکیل شدند، ‘ امّا در اصل حاکمیت  مانند پیشتره باز چندی در دست بیک و خانها ماند. ژوئن 1918 این کشور را ترکها، نوامبر انگلیسها اشغال  کردند؛

سال 1919 زیر حکم دشنکهای و مساواتچیان بود. 28 ژوئیة 1920 در نخجوان حاکمیت ساویتی اعلان کرده شد. فوریه 1923 کشور  وتانامی نخجوان تشکیل گردید، که آن فوریه 1924 به رسّ نخجوان تبدل یافت. 18 آوریل 1926 اوّلین کانستیتوتسیة رسّ نخجوان قبول کرده شد. در دورة جنگ بزرگ وطنی محنتکشان ریس­پوبلیکه در فرانت و عقبگاه مردانگی و قهرمانی ظاهر نمودند. هزارها نخجوانیها با آردی­ن و مدالها مکافاتانیده شده، سه نفر آنها سزاوار نام بلند قهرمان اتّفاق ساویتی شدند.

خاجگی خلق نخجوان دارای خواجگی قشلاق سیرساحه و صناعت مترقّی است. صناعت خوراکواری 62% محصولات صناعت را می‌دهد. در نخجوان زوادهای آب مینیرلی (بدملخ و سیراب) ، کامبینت کانسیرو (اردوباد) ، کامبینت گوشت، زوادهای وینا، کامبینت روغن و پنیر، فابریکة تماکو (نخجوان) و غیره هستند. صناعت استخراج معدن (کانهای پرگسایی و نخجوان) ، ماشینسازی و کارکرد متال (زوادهای الکتروتیخنیکی نخجوان و تعمیر اتومبیلهای شخبوز) ترقّی کرده‌اند. کلانترین س­نات سبک نخجوان زواد پَخته‌تازه‌کنی الیچیاوسک، فابریکة شاهی‌بافی اردوباد و فابریکة دوزندگی نخجوان. در نزدیکی نخجوان مرمر حاصل نموده، نمکسنگ، مع-دنهای مالیبدین و سرب نیز استخراج می‌کنند. در ریسپوبلیکه فابریکة مبل، زوادهای رادیوتیخنیکی و تع­میر اتومبیل موجودند. xاجگی قشلاق نوجوان نیز رواج و رونق دارد. زمینها اساساً آبیارشونده‌اند. زراعت اساسی: تماکو و غلّه (اساساً گندم). در دامنة کوه و تپّه‌ها باغداری، تاکپروری و کرمکداری ترقّی کرده است. از چاروا اساساً گوسفند می‌پرورند. ریسپوبلیکه سال 1981 68700 گاو برزه‌گاو، 288600 سر گوسفند و بز داشت. از تیرّیتاریة ریسپوبلیکه راه آهن باکو-اری­ون می‌گذرد.

            نگهداری تندرستی. سال 1981 در نخجوان 46 بیمارخانه، 52 امبولتا-ریه و پالیکلینیکه بود و در آنها 503 دُختُر و 2374 نفر کارکن میانة طبّی کار می‌کرد. در تیرّیتاریة ریس­پوبلیکه چشمه‌های مینیرلی بادامل، سیراب، درتاغ، قیزیلوان و غیره هستند.

            مدنییت. تا روالوتسیة کبیر سوسیالیستی آک­تیبر 98% اهالی بی‌سواد بود. در سیخ فابریکة پیلّریسی اردوباد سالهای حاکمیت ساویتی تعلیم عمومی  جاری گردید، بی‌سوادی برهم داده شد. سال تحصیل 1980/81 در نخجوان 218 مکتب معلومات عمومی، 4 مکتب میانة مخصوص، انستیتوت دولتی پیدگاگی عمل می‌کرد. سال 1980 در نخجوان 236 کلوب، 239 کتابخانة عامّوی، 3 موزیی، تئاتر درمة م و-سیقی بود. در ریسپوبلیکه 5 گزیته از جمله گزیتة ریسپوبلیکوی «شرگ گپыسы» («دروازة شرق»، از سال 1921) نشر می‌شود. برنامه‌های ر­دیا به زبانهای آذری، ارمنی و روسی شنوانیده می‌شود. مرکز تلویزیون از سال 1963 کار می‌کند.

ز تیرّیتاریة رسّ نخجوان بسیار آثار مدنیّت قدیمه (اسبابهای از برنجی، سنگ، گل ساخته شده) ، باقیماندخای عمارتخای آخر هزارة 2-1 تا متر، آرامگاههای مناردار عصرهای میانه محفوظ مانده‌اند. در نخجوان صنعت معماری محلی هنوز در عصرهای میانه تشکّل یافته است: یادگاریهای جوگه، قراباغلر و بناهای استقامتی عور­دوباد (عصرهای 18-19) شاهد آنند. در نخجوان اساس‌گذار صنعت تصویری ریلیستی آذربایجان سا­ویتی ب. ش. کینگیرل زندگی و کار کرده است. بسیار نمودهای صنعت آرایشی-عملی (شاهی‌بافی، قالین‌بافی، گلدوزی، کنده‌کاری و غیره) از دوره‌های قدیم انکشاف یافته است. سال 1970 شعبة نخجوانی ار رسّ آذربایجان تأسیس یافت.

دبیات: 40 لیت نخیچیونسکایی اسّر، ب­ک و، 1964؛ عبثاو م. ا. ، گیامارفالا­گیه نخیچیونسکایی اسّر، بک و، 1970.