ریان پنجکینت

پنجکینت، ریان مأموری در ولایت لنیناباد رسّ تاجیکستان. سنیه تأسیسش 23 نوامبر 1930. در وا­دی زرفشای واقع گشته، با ریان عینی رسّ تاجیکستان و ولایتهای ثمر­قند، جیزّخ، قشقه‌دریا، سرخاندریای رسّ ازبکستان هم‌حدود است. مساحتش 3، 67 هزار کم2. اهالی‌اش 101456 نفر (1983) ، اساساً تاجیکان، اینچنین ازبکها و نمایندگان ملّتهای دیگر. زیچی اهالی در 1 کم2 27، 6 نفر. ریان 14 ساویت قشلاق دارد: اماندره، وارو، یاری، کالخوزچیان، کاس­تراش، ماغیان، رودکی، سوجینه، فراب، خرمی، چمتسورگایت، چنار، شینت و قوش تپّه. مرکز ری­ان-شهر پنجکینت.

پنجکینت در قسم میانة حوزة دریای ز­رفشای جایگیر است. ریلیفش کوهیست. تیرّیتاریة ریان را به سمت ارزی سه قطارکوه بریده می‌گذرد: در شمال-ترکستان (بلندی‌اش 2000-3000 م) ، در مابین-زرافشان (3000-4000 م. دریای چمترغه در کوههای فان-5494 م) ، در حصار (تا 4836 م).

بین قطارکوههای حصار و زرافشان پستخمی ماغیان و فراب (بلندی‌اش 1500-2000 م از سطح بهر) و بین قطارکوههای زرافشان و ترکستان وادی زرافشان (بلندی‌اش 900-950 م از سطح بهر) واقع گشته‌اند. محلهای کلان اهالی‌نشین و باغ و کشتزارها اساساً در همواریهای وادل زرفشای (همواری پنجکینت، دشتهای سرزم، موش‌خان، ملّه، مرغیدر، یاری و غیره) جایی گرفته‌اند، که آنها در اصل سوفه‌های قدیمی دریا می‌باشید. ثروتهای زیرزمینی پنجکینت: انگشت بور، سرمه، سیماب، والفرم، قلعگی، ارسین، فسفریت، مصالح بناکاری (آهک‌سنگ، گچ، گل، ریگ و شغل) و غیره.

یقلیم ریان کانتینینتی؛ تابستانن وادیها گرم، کوهها-معتدل؛ زمستان وایها ملایم، کوهها-خنک و قهرتون. حرارت میانة ژوئیه در وادیها 25-30° س؛ در کوهها تا 5-10° س؛ ژانویه، در وادیها از 0° تا-5° س، در کوهها تا-15، -20°س. بارشات سالانه 200-300 مّ، در کوهها 500-700 مّ. در پنجکینت دریا، کول و چشمه‌ها بسیارند. دریاها اساسی: زرافشان و شاخابهای آن-ماغیایه، کشتود. کولهای کلانترین: کولیکلان، مرغزار، نافیه، سایه، هوشیار. در وادی زرافشان و دامنکوهها اساساً خاک خاکستررنگ مقرّری و خاکستررنگ تیرة منطقة دشتی، در دریاباد خاک الّیوویلی، در کوهها باشد، بیشتر خاک خاکستررنگ تیره و جگررنگ منطقة بیشه‌دشت، خاکهای مرغزار دشتی منطقه‌های سوبلپی دچار می‌آیند.

دامنه و نشیبی کوهها تا بلندی 1800 م به مینتنقه دشتهای کوهی، بلندیهایه 1800-2500 م به منطقة بیشه‌دشتهای کوهی، بلندتر از آن باشد، به منطقهان سوبلپییولپی داخل می‌شوند. منطقة دشتها را رستنیهای ایفیمیری، شیباغ، بایلیچ، علفهای خوشه‌دار و منطقة بیشه‌دشتها را (قطارکوههای زرافشان و حصار) رستنیهای درختی و بتتگی. (زرنگ، خدشگ، فرک، موششه، غوش، دولاله، بادام، یخک، ارچه) و علفزار (خوش‌ادارها، چترگولها، لُبیایها، کومات و غیره) پوشیده‌اند. در سای و دره‌ها بیشتر سنجید، آلوچه، چارمغز، بید، خامه، انگت، نسترن، زیرک، وغنیچ و غیره می‌رویند.

نباتات در نشیبی جنوبی قطارکوههای ترکستان خیلی کم بوده، تنها در بعضی جایها درخت و بتّه‌های با­دام، دولانه، ارچه‌زارهای سیرک وامیخورند. دریاباد زرافشان را جا-جا توغیزار (ضربید، انگت، خامه، گاز و غیره) فرا گرفته است. ریان خواجگی جنگلپروری دارد (107229 گه). عالم هیواناتش بایی و گوناگون است. از سومدارها نخچیر، موف­لان، گراز، از درّنده‌ها شیرپلنگ (اربیس) ، سیلاوسین، خرس، گرگ، شغال، روباه از خاینده‌ها قشهلداق، زرگوش، جیره، یورمان، موش و کلّموش، از خزنده‌ها هر گونه مار، کلتکیلاس و از پرّنده‌های شکارباب تذرو، مرغابی، کبک، مرغ هلال، بیدانه و غیره وامیخورند. توریزار موضع سرزم دریاباد زرافشان به ممنوعگاه تبدل داده شده است.

پنجکینت ریان خواجگی‌اش سیرساحه بوده، در اقتصادیات آن خواجگی قشلاق جای اوّل را می‌گیرد. مخصوصاً تماکو و غل­لکار (گندم، شالی و غیره) ، باغ و تاکداری، سبزه‌وات‌کاری، کرمکداری، چارواداری و پرّندپروری ترقّی کرده است. ریان قریب 74% تماکوی ریسپوبلیکه را استحصال می‌کند. سال 1982 ریان 11 کالخوز، 5 سوخازّ، 2 خواجگی مخصوص استحصال خوراک چاروا و 2 اتّحادیة بینیخاجگی بورداقی‌پروری داشت.

کالخازها و مرکز آنها: به نام رودکی (کُلالی) ، «ز­ر‌افشان» (ساویت‌‌آباد) ، به نام م. ا. کلینین (چارباغ) ، به نام و. ا. لنین (سوجینه) ، به نام ا. ا. جد­ناو (میکته) ، « لنینگراد» (چمقورغان) ، «کمونیزم» (ماغیان) ، «پروده» (شینگ) ، به نام ک. مرکس (کوکتاش). ، «سعیزد 22-یوم پرتیه» (کتّقیشلاق) ، به نام ف. اینگیلس (فراب). ساوخازها و مرکز آنها: باغ و تاکداری «مرگیدر» (غوسر) ، «نوآباد» (نوآباد) ، «پنجکینت» (دشتینو) ، سبزه‌وات‌کاری به نام ف. ه. دزیرجینسکیی (تاشمنار) ، نهالپروری (دشتیملّه). اتّی­هادیة بینیخاجگی برداقی‌پروری در دیهه یاری و خوکپروری در شهر پنجکینت واقع گشته‌اند.

کیشتزار عمومی 22218 گه، از همین  هیساب زمین آبی 10355 گه (1982). از جمله تماکوزار 1989 گه، غلّه‌زار 8399 گه (شالیزارش 669 گه) ، باغ و تاکزار 3964 گه، زراعت خوراک چاروا 2917 گه، سبزه‌وات 285 گه، کرتاشکه 78 گه. سرشمار چاروای جمعیّتی (1982، به حساب سر): گاو 19742، بو­ز و گوسفند 41187، خوک 1302، اسپ 1092، پرّنده 27849. ریان سال 1982 به دولت 7009 ت تماکو، 3256 ت شالی، 5097 ت سبزه‌وات، 508 ت کرتاشکه، 818 ت میوة دانکدار. 18344 ت میوة بیدانک، 12666 ت انگور، 2337 ت گوشت، 7957 ت شیر، 1948 س پلم، 2 ملن 176 هزار دانه تخم و 448 تس پیلّه فروخت. کارخانه‌های صناعتی ریان: زوادهای کانسیرو میوه و سبزه‌وات، کارکرد تماکو، خشت، وینا (بینیساوخازی غوسر) ، کامبینتهای آرد و برنج گوشت و شیر، خذمت منشی و ستنسیة جوجه‌براری. ریان 124 مگزین، 123 نقطة خوراک عمومی و 56 نانوایخانه دارد. در پنجکینت اداره‌های بناکاری و تعمیر و بناکاری، سیستم آبیاری، اتّحادیة ریانی «سیلخازتیخنیکه»، بزن اتومبیلی ر­قم 37، اداره‌های راهسازی رقم 6 و 26، ایکسپیدیتسیة اکتشاف گی­الاگی ماغیان و غیره موجودند.

سال خوانش 1982/1983 در پنجکینت 43 مکتب میانه، 54 مکتب 8-ساله، 7 مکتب ابتدایی، مکتب موسیجی، فیلیل آموزشگاه طبّی شهر لنین‌‌آباد، آموزشگاههای پیدگاگی و کسبهای تکنیکی موجود بود، که در آنها 31816 نفر خوانندگان تحصیل می‌کردند. ریان تئاتر خلقی، 2 خانة مدنیت، 27 کتابخانه، 26 کلوب، 26 دستگاه کینانمایشدیهی دارد.

در 5 کسل‌خانة ریانی و 9 بیمارخانة اچستکوی (1110 کت) ، 3 پا­لیکلینیکه، 8 داروخانه، 6 امبولتا­ریه، 46 پونکت فیلدشیری و طبّی و ستنسیة سنیتری و ایپیدیمیالاگی 157 نفر دُختُران معلومات عالیدار، 490 نفر کارکنان دارای معلومات میانة طبّی و 194 نفر فیلدشیر و اکُشیرکه‌ها کار می‌کنند (1983). در پنجکینت سنتاریة ضد کسلیهای سل، سنتاریة بچگانة چمقورغان، سنتاریة پیشگیری کسلیها (نوآباد) و 2 لگیر پیانیری هست.

نقلیات ریان اساساً اتومبیلیست. با شهر دوشنبه (270 کم) به واسطة اغبة انزاب، با شهر لنین‌‌آباد (340 کم) به واسطة سمرقند و اغبة شهرستان (282 کم) علاقه‌مند است.

گزیتة ریانی-«زرافشان» (تأسیسش 1932).