ریان پنج

پنج ریان مأموری ولایت قُرغانتیپّة رسّ تاجیکستان. سنة تأسیسش 29 آگوست 1930. تا 6 دسامبر 1979 در هیت ولایت کولاب بود. با ریانهای قُمسنگیر، کالخوز‌‌آباد، فرخار و در جنوب با ریسپوبلیکة دموکراتی افغانستان هم‌سرحد است. مساحتش 880، 6 کم2. اهالی‌اش 54770 نفر (11983) اساساً تاجیکان؛ ازبکها، روسها و نمایندگان ملّتهای دیگر نیز زندگی می‌کنند. زیچی اهالی در 1 کم2 51، 3 نفر. ریان 5 ساویت قشلاق (عرب، قلدیمن، نمونه، سرمنتایی، توغول) و 1 شهر دارد. مرکز ری­ان-شهر پنج.

سته تیرّیتاریه ریان ناهموار بوده، از شمال و شنق به جنوب و غرب از 1600 م تا 300 م پست شده می‌رود. قسم شمالیش را نشیبی دریای کوه تیرکلیتاغ، شمال و شرقیش را نشیبی قطارکوه قراتاغ و جنوب و غربیش را همواری ساحل راست دریای پنج تشکیل  میدیهد. از ثروتهای زیرزمینی در پنج تنها مصالح بناکاری (گج، گل و غیره) موجود است. اقلیمش سوبتراپیکی خشک؛ تابستان گرم بی‌بارش، زمستان معتدل نمناک. حرارت میانة ژوئیه 30ه س، ژانویه-0، 1 °. س. بارشات سالانه 200-500 مّ. دریای پنج در حدود جنوب ریان، بین سرحد دولتی ا.ج.ش.س. و ریسپوبلیکة دیماکر­تیه افغانستان جاریست.

خاک زمین ریان خاکستررنگ روشن، خاکستررنگ مقرّری و خاکستر­رنگ تیره. در قسم جنوب غرب 40-40 شورخاک نیز وامیخورد. نباتات قسم جنوب و غرب بیابانی و نیمبییابانی، قسم شمال شرقی-دشتهای کوهی. از رستنیهای ایفیمیری نخودک، غیشه و غیره، از درختن میوه سیب، شفتالو، آل و، پسته، دولانه، بادام، از رستنیخای سوبت­راپیک انار، اپجیر، خرما و غیره می‌رویند. از هیوانات و روباه، شغال، گرگ، از خاینده‌ها یورمان، موش، کلّموش، از خزنده‌ها مار، سنگ‌پشت، کلته‌کلاس، از پرّندگان گنجشک، فراشتروک، بیداوه کبک و غیره هستند.

در اقتصادیات ریان خواجگی قشلاق رل اساسی می‌بازد. ساحة اساسی خواجگی ریان پخته‌کاریست (بیشتر پختة نوع مهین‌نخ می‌کارند). چارواداری و غلّه‌کاری نیز ریواچ یافته است. سال 1083 ریان 8 کالخوز و 1 ساوخاز پخته کار و 1 ساوخاز قراقولپروری داشت. کالخوزها و مرکز آنها: «مدنیت» (دانگ) ، راه لنین (توغلن) ، «پروده» (پخته‌کار) ، «یکم مه‌ای» (توغول) ، به نام ف. ه. دزیرجینسکیی (توردیشیخ) ، به نام م. ا. کلینین (قلدیمن) ، «سرحدچی» (پیشقدم) ، «50-سالگی آک­تیبر» (ضربدار)؛ ساوخاز پنج (تور­دیشیخ) و ساوخاز به نام میرزاینس.

کیشتزار عمومی 16775 گه، از جمله زمینخای آبی 14470 گه (. 1) 983). از این حساب زمین پخته 10909 گه (از جبرای نوع مهین‌نخ 9700گه) ، غلّه (گندم، جو جواریمکّه و غیره) 2845 گه، زراعت خوراک چاروا 3316 گه، سبزه‌وات 77 گه، میوه‌جات 112 گه، تاکزار 25 گه. سرشمار چاروا ا خواجگیهای ریان (1983، به حساب سر): گاو-11510، گوسفند و بز-41848، خوک-606، اسه-1841، مرغ-24884. ریان سال 1982 به دولت 31182 ت پخته (از جمله 26792 ت پختن مهین‌نخ) ، 7803 س گلّه، 935 س پیلّه، 1147 ت گوشت، 5486 ت شیر، 1966 س پشم، 15373 دانه پوست قراکولی، 21330 تس سبزه‌وات، 11661 س میوة تر، 1268 س انگور فروخت.

کارخانه‌های صناعتی ریان: زواد پخته، اوستاخانة تعمیر ماشینهای خواجگی قشلاق کامبینت خذمت میشی. در ریان اپرولینیة ساختمان و تعمیر بناها، اداره‌های راهسازی ر­قم 15، 24، بزه‌های اتومبیلی رقم 7 و 20، کالانّة سییار مکانیکانیدشدة بینیکالخازی موجودند. گاس-ا سربند ریان را با قوّة الکتر تأمین می‌کند.

سال خوانش 1982/1983 در ریان 21 مکتب میانه، 5 مکتب 8-ساله، 8 مکتب ابتدای، 1 مکتب موسیقی و 2 آموزشگاه تکنیک موجود بود، که در آنها 17353 نفر خوانندگان تحصیل می‌کردند. ریان اینچنین 26 کتابخانه، 24 کلوب، 26 دستگاه کیناتماشادیهی، 4 خانة مدنیت، باغ استراحت و مدنیت، خانة پیانیران دارد. در 7 بیمارخانه (دارای 485 کت) ، 5 پالیک­لینیکه، 5 داروخانه، 26 پونکت طبّی 59 نفر دُختُران دارای معلومات عالی و 272 نفر کارمندان دارای معلومات مخصوص طبّی کار می‌کنند.

نقلیات ریان اتومبیلی و هوایی (ایراپارت در شهر پنج). گزیتة ریانی «حیات نو» (از 1932 نشر می‌شود).