ریسپوبلیکة خلقی ساویتی خوارزم (رخسخ)

ریسپوبلیکة خلقی ساویتی خوارزم (رخسخ) ، ریسپوبلیکة ساویتییست در آسیای میانه، که سالهای 1920-24 وجود داشت. ریسپوبلیکة خلقی ساویتی خوارزم فوریه 1920 در نتیجة غلبة روالوتسیة خلقی ضدیمپیریلیستی، که آن را قسمهای ارمیة سرخ دستگیری کرده بودند، در تیرّیتاریة خانی خیوه تشکیل یافت. مساحتش تقریباً 62، 2 هزار کیلومتر3، اهالی‌اش زیاده از 600 هزار نفر بوده، آن را اساساً ازبکها، ترکمنها، قه-راقلپاقها، تاجیکان و غیره تشکیل می‌دادند. ریسپوبلیکة خلقی ساویتی خوارزم رخسخ با ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا و ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی ترکستان هم‌حدود بود. پایتختش شهر خیوه. غلبة روالوتسیة کبیر سوسیالیستی اکتبر در ترکستان به عامّة محنتکش خانی خیوه تأثیر کلان بخشید. اوّل سال 1919 در پیترالیکسندروفسک (حاضره شهریتورتکول) اوّلین گروه کمونیستن خیوه به وجود آمد. نوامبر 1919 محنتکشان خیوه با راهبری کمونیستان شورش برداشتند. در تییار نمودن روالوتسیه به روالوتسیانیران خیوه پرتیة کمونیستی ترکستان، کمیسیون ترکستانی کامیتیت اجرائیة مرکزی عمومیراسّیه، ساویت کمیسران خلق ریسپوبلیکة ساویتی فدراتیوی سوسیالیستی روسیه رسفسر و کامیتیت مرکزی راسّییسکیه کمونیستیچیسکیه پرتیه (بلشویکاو) (ب) کمک کردند. حکومت ساویتی با خواهش روالوتسیانیران خیوه و با مقصد خاتمه گذاشتن به حمله‌های ماجراجویان به ترکستان ساویتی در مبارزة خلق خیوه به موقا-بل جونیدخان یاری حربی رساند. قسمهای ارمیة سرخ یکجایه با آتریدهای روالوتسیانی خیوه اوّل فوریه 1920 قوّه‌های عکس‌الانقلابی جونیدخای را تارمار کردند. 2 فوریه 1920 در شهر خیوه میتینگ عامّوی برپا گردید. با طلب خلق خان خیوه سعید عبدالله از تخت دست کشید. حاکمیت به اختیار کامیتیت موقتی روالوتسیانی گذشت.
خیوه کشوری بود نسبت به ترکستان عقبمانده. بنا بر این در دورة اوّل حاکمیت ساویتهای خلقی وظیفة دیکتتورة روالوتسیانی-دموکراتی پرولتاریت و دهقانان را اجرا می‌کرد. در رفت روالوتسیه بلوک ضدفیادلی و ضدمپیریلیستی تشکیل یافت، که در آن برابر محنتکشان، اینچنین برجوزیة تجارتی و صناعتی هنرمندی ازبک در شخص جوانخیوگیها (پرتیة برجوزیة ملّی) و بعضی سرداران قبیله‌های فئودالی اشتراک داشتند. متّحدشوی این قوّه‌ها سرنگون کردن خان را آسان کرد. این روالوتسیه از جهت خصوصیت، قوّه‌های حرکت‌دهنده و نتیجه‌های خود روالوتسیة ضدفیادلی و در این حال روالوتسیة ضدیمپیریلیستی نیز بود و به مقابل امپریالیستان انگلیس و غیره نگرانیده شده بود، که آنها در زمان جنگ گرجدنی (1918-20) کوشش داشتند خانی خیوه را به پلسدرم هجوم ضد ترکستان شمالی تبدل دهند.
26-30 آوریل 1920 در شهر خیوه قُرولتای 1-ام عمومیخارزمی ساویتها برگزار شد. ولاديمير الیچ لنین رئیس فخری قُرولتایی ایتیخاب گردید. قُرولتایی تشکیلیابی ریسپوبلیکة خلقی ساویتی خوارزم رخسخ- را اعلان نمود و کانستیتوتسیة نخستین ریسپوبلیکه را قبول کرد. کانستیتوتسیه آزادی خلق خوارزم را تأمین نموده، حقوق زن و مرد را برابر کرد، مالکیّت خصوصی بودن زمین و واسطه‌های استحصالات را اعتراف کرده، به یک قسم صنفهای استثمارگر حقوق انتخاباتی داد. از حقوق انتخاباتی فقط زمینداران کلان و سودخوران محروم بودند. سودهای پیشینه، مکتبهای اصول کهنه، زمینهای وقف، آقسقالان و غیره هنوز وجود داشتند. قُرولتایی اینچنین حکومت نو-ساویت ناظران خلق را ایتیخاب کرد. ریسپوبلیکة خلقی ساویتی خوارزم رخسخ، که دولت مخصوص خلقی-دموکراتی دورة گذرش بود، می‌بایست مناسبتهای فئودالی-پتریرخلی را برهم زده، برای کاپیتالیزم را از سر نگذرانیده به راه سوسیالیستی ترقّیات گذشتن ریسپوبلیکه شرایط اقتصادی و سیاسی فراهم می‌آورد. حاکمیت ساویتی در خوارزم در مبارزة پرشدت ضد مقابلت دیوانه‌وار بایها، روحانیان مسلمان، جوانخیویهای راست، که آنها را قوّه‌های ارتجاعی مملکتهای امپریالیستی دستگیری می‌کردند، مستحکم می‌شد. برای بهتر گردیدن وضعیت داخلی و بینلخلقی ریسپوبلیکة خلقی ساویتی خوارزم رخسخ شرطنامة بیی ریسپوبلیکة ساویتی فدراتیوی سوسیالیستی روسیه رسفسر و رخسخ، که 13 سپتامبری1920 در مسکو امضا شد، اهمیت کلان داشت. در اساس این شرطنامه ریسپوبلیکة ساویتی فدراتیوی سوسیالیستی روسیه رسفسر با ریسپوبلیکة خلقی ساویتی خوارزم رخسخ معاهده‌های حربی-سیاسی، اقتصادی و غیره بست، در تشکیل قوّه‌های مسلّح، تأسیس اپّرت دولتی ریسپوبلیکه یاری عملی رساند. 10-11 دسامبر 1921 در شهر خیوه سعیزد 1-ام پرتیة کمونیستی خوارزم برپا گردید و آن عاید به مسئلة اقتصادی و ملّی قرارهای دخلدار قبول کرد. در اوّلل 1922 پرتیة کمونیستی خوارزم به هیت راسّییسکیه کمونیستیچیسکیه پرتیه (بلشویکاو) رکپ (ب) قبول شد. برای برهم دادن خرابی اقتصادی، از نو برقرار نمودن و ترقّی دادن خواجگی خلق ریسپوبلیکه‌های ترکستان، بخارا و خوارزم مارت 1923 با قرار کنفرانس 1-ام اقتصادی ترکستان، بخارا و خوارزم سه ریسپوبلیکه از جهت اقتصادی متّحد شدند و مرکز یگانة اقتصادی-ساویت اقتصادی آسیای میانه (سیام) تأسیس یافگ. نتیجة همین متّحدشوی بود، که میدان کشت پختة ریسپوبلیکة خلقی ساویتی خوارزم رخسخ اگر سال 1922 8 770 هکتار را تشکیل دهد، سال 1923 به 32776 هکتار رسید؛ حاصلناکی زراعت خواجگی قشلاق، سرشمار چاروا افزود؛ خواجگیهای کااپیرتیوی به وجود می‌آمدند. صناعت نیز رونق می‌یافت. موفقیّتهای حیات سیاسی، اقتصادی و مدنی برای تبدل دادن ریسپوبلیکة خلقی ساویتی خوارزم رخسخ به ریسپوبلیکة سوسیالیستی زمینه فراهم آوردند. سعیزد 3-یوم پرتیة کمونیستی خوارزم (ژوئیة 1023) پراگرمّة ساختمان سوسیالیزم را مویین نمود. سعیزد 4-ام عموم-خوارزمی ساویتها (17-20 اکتبر 1923) خوارزم را ریسپوبلیکة ساویتی سوسیالیستی اعلان نموده، کانستیتوتسیة نو را قبول کرد، که آن پراسیسّ به آخر رسیدن دورة خلق-دموکراتی روالوتسیه و به دورة روالوتسیة سوسیالیستی گذشتن را قانون گرداند. سعیزد 5-ام عمومیخارزمی ساویتها (29 سپتامبر-20 اکتبر 1924) در اساس خودمویینکنی ملّتها و ارادة خلقهای خوارزم را افاده نموده قرار کرد، که خلقهای ریسپوبلیکة خلقی ساویتی خوارزم رخسخ به هیت ریسپوبلیکه‌های ملّی نو تشکیل‌یافتة ریسپوبلیکة ساویتی سوسیالیستی ترکمنستان و ولایت اوطانامی قراقلپاقستان داخل شوند. در رفت تعیینات ملّی-دولتی ریسپوبلیکه‌های ساویتی آسیای میانه ریسپوبلیکة خلقی ساویتی خوارزم رخسخ برهم خورد.

دبیات: ن ا پ ا س آ و گ. ، ایز استاری خاریزمسکایی روالیوتسی 1020-24 گاداف. ، تشکینت، 1902؛ س ا م ا ت آ و ا x. س. ، ا ش اناو ا. ا. ، آبرزاونی خاریزمسکایی ا بوخرسکایی نرادنыخ ساویتسکیخ ریسپوب-لیک، در کتاب: استاریه ساویتسکاگا گاسودرستوه ا پروه، تام 1-2، مسکو، 1968؛ ولیکیی اکتبر ا پابیده نرادنایی روالیوتسی و خاریزمی، تشکینت، 1971؛ استاریه بوخرسکایی ا خاریزمسکایی نرادنыخ ساویتسکیخ ریسپوبلیک، مسکو، 1971.