ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا

ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا (رخسب) ، ریسپوبلیکة ساویتییست در آسیای میانه، که در نتیجة غلبة روالوتسیة خلقی ضدفیادلی، ضدیمپیریلیستی (2 سپتامبر 1920) و دستگیری ارمیة سرخ برپا گردیده، تا سال 1924 وجود داشت. مساحت 182 193 کیلومتر2، اهالی‌اش زیاده از 2، 2 میلیون نفر بود، که آن را اساساً تاجیکان، ازبکها و ترکمنها تشکیل می‌دادند. زبان رسمی کارگزاری در ریسپوبلیکه زبان تاجیکی بود. پایتختش شهر بخارا.

تا غلبة روالوتسیة کبیر سوسیالیستی اکتبر خلق محنتکش امارت بخارا در زیر ایولم دوطرفه بود. محنتکشان این کشور را هم عملداران و فئودالان محلی و هم روسیه پادشاهی غارت می‌کردند. روالوتسیة اکتبر به ظلم مستملکوی خاتمه داد. دولت ساویتی از روی پرنسیبهای لنینی عمل کرده، 29 نوامبر (12 دسامبر) 1917 استقلالیّت بخارا را شناخت. ولی حکومت امیری بخارا با کانترّیوالیوتسیانیران داخلی روسیه ساویتی و امپریالیستان خارجی، پیش از همه انگلیه، زبان یک کرده، نسبت به حاکمیت ساویتی سیاست دشمنانه را پیش گرفت. ظلم و استبداد در امارت اوج گرفت. ‌اندازهای وزنین خودسریهای حکومتدارایی امیر عامّة مظلوم را به داد می‌آوردند. ناراضیگی خلق از ساخت امیر تا رفت می‌افزود. 25 سپتامبر 1918 با تشبث ا. اقوباو، ا. توره‌یف، ا. علی‌اف، ن. هوسییناو، ن. قرباناو و دیگر پرتیة کمونیستی بخارا (پکب) تشکیل یافت، که آن به یاری راسّییسکیه کمونیستیچیسکیه پرتیه (بلشویکاو) (ب) تکیه کرده، قوّه‌های ری-والیوتسیانی خلق را به شورش مسلّح تییار کرد. در میانة سالهای1920 در امارت بخارا وضعیت روالوتسیانی پخته رسید، که به آن مستحکم شدل حاکمیت ساویتی در ترکستان نیز یاری رساند. شتب فرانت ترکستان آتریدهای جنگی نوبنیاد بخاریان را با یراق و اسلحه و لوازمات حربی تأمین نمود. سعیزد 4-ام پرتیة کمونیستی بخارا، که در چارجویی 16-18 آگوست 1920 برپا گردید، فرانت یگانة ضد حکومت امیر را تشکیل نموده، محنتکشان بخارا را به شورش دعوت کرد. در این وقت پرتیة کمونیستی بخارا در صفهای خود 5 هزار اعضا و 20 هزار خیرخواه داشت. آتریدهای مسلّح بخارایان 5 هزار عسکر را تشکیل می‌دادند، که به آنها اختیاریان زیادی همراه گردیدند. کامیتیت مرکزی پرتیة کمونیستی ترکستان 500 نفر کمونیستان تاجیک و ازبک را به صفت کارکنان سیاسی به اختیار کامیتیت مرکزی پرتیة کمونیستی بخارا فرستاد. 23 آگوست 1920 در محل شکربازار بیکی چارجویی شورش سر شد. 25 آگوست 1920 برای راهبری عمومی روالوتسیه مرکز پرتیوی تشکیل کرده شد. 28 آگوست 1920 در خود چارجویی شورش سر زد، که در رفت آن آرگن حاکمیت خلق شورشگر کامیتیت موقتیه روالوتسیانی تأسیس گردید. کام-تیت موقتی روالوتسیانی تمام مردم بخارا را به روالوتسیه دعوت کرد و به واسطة کمیسیون ترکستانی کامیتیت اجرائیة مرکزی و ساویت کمیسران خلق ریسپوبلیکة ساویتی فدراتیوی سوسیالیستی روسیه از حکومت ساویتی ریسپوبلیکة ساویتی فدراتیوی سوسیالیستی روسیه مدد پرسید. موافق این طلب قسمهای ارمیة سرخ با سرداری م. و. فرونزی به یاری خلق بخارا آمدند. 29 آگوست 1920 چارجوی کهنه آزاد کرده شده، محاربة شهر بخارای کهنه آغاه یافت. تا 1 سپتامبر 1920 خلق شوریشبرداشته و قشونهای سرخ بخارا با یاری برادرانة عسکران سرخ بردلیک، قرشی، کتاب، شهرِ سبز، چیراقچی، یکّه‌باغ، خطیرچی و کرمینه را آزاد کردند. در وقت هجوم به بخارای کهنه خطاب‌نامه‌ها پهش کرده می‌شد، که بیشتر آنها به قلم صدرالدّین عینی تعلق داشت. 2 سپتامبر 1920 شهر بخارای کهنه اشغال گردید. روالوتسیة خلقی ساویتی بخارا غلبه کرد. حاکمیت به اختیار کامیتیت روالوتسیانی عمومیبوخا را گذشت و آن خواهش محنتکشان را به نظر اعتبار گرفته، بخارا را ریسپوبلیکة خلقی ساویتی (رخسب) اعلان کرد. آرگن عالی اجرائیه‌ و اداره‌کنندة ها-کیمیّت دولتی ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا رخسب-ساویت ناظران خلق تأسیس کرده شد، که آن 9 ناظرات-وزارت (زمین، سودا و صناعت، خوراکواری، معارف، حربی، داخلی، عدلیه، کارهای خارجی، مالیه) را دربر می‌گرفت. تریبونل عالی روالوتسیانی و کمیسیون فوق‌العادّه نیز تشکیل یافت. دولت ساویتی در تشقیل اداره‌کنی ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا از هر جهت مدد کرد. 9 سپتامبر 1920 به بخارا و. و. کویبیشیف فرستاده شد. 14 سپتامبر مجلس یکجایه کامیتیت مرکزی پرتیة کمونیستی بخارا ، کامیتیت روالوتسیانی و سنخ ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا برپا گردید، که آن در هیت 9 نفر کمونیست آرگن عالی قانون‌گذار و نظارت-کامیتیت روالوتسیانی عمومیبوخارا را (راهبرش ا. م و-هیدّیناو) انتخاب کرد. 6-8 اکتبر 1920 در سابق قصر تابستانة امیر-ستاریپ ماهیخاسّه قُرولتایی (سعیزد)-ا 1-ام عمومیبوخارایی نمایندگان خلق شده گذشت، که آن ریسپوبلیکة خلقی ساویتی اعلان گردیدن بخارا را به رسمیت درآورد.
ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا از جهت ساخت دولتی خود دیکتتورة روالوتسیانی-دموکراتی کارگران و دهقانان بوده، زینة گذرش به ریسپوبلیکة ساویتی سوسیالیستی بود. برای انکشاف منبعدة ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا یاری و دستگیری دولت ساویتی اهمیت کلان داشت. در اساس شرطنامة طرفین 2 نوامبر 1920 تمام زواد و فابریکه‌های در ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا واقع‌گردیدة ریسپوبلیکة ساویتی فدراتیوی سوسیالیستی روسیه بی‌پول به اختیار ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا داده شدند. 3 نوامبر بین ریسپوبلیکة ساویتی فدراتیوی سوسیالیستی روسیه رسفسر و ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا رخسب «مواهدة حربی و سیاسی» امضا گردید، که آن در تشکیل ارمیة روالوتسیانی بخارا رل کلان بازید. 4 مارت 1921 در مسکو بین ریسپوبلیکة ساویتی فدراتیوی سوسیالیستی روسیه رسفسر و ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا رخسب «شرطنامة اتّفاقی» و «سازشنامة اقتصادی» امضا شد، که آن اساس دوستی برادرانه، یاری سیاسی و اقتصادی و همکاری حربی هر دو ریسپوبلیکه گردید. 23 سپتامبر 1921 قُرولتای 2-یوم عمومیبوخارایی نمایندگان خلق کانستیتوتسیة ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا رخسب-را قبول کرد؛ که آن به اختیار خلق محنتکش گذشتن حاکمیت دولتی را قانون گردانیده، برای فعالیّت آنها راه گشاد.
در تمام دورة موجودیّت ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا مبارزة پرشدت صنفی، مخصوصاً مبارزة ضد باسمه‌چی‌گری، که بیشتر بخارای شرقی را فرا گرفته بود، دوام کرد. امیر عالمخان به بخارای شرقی گریخته و با مقصد از نو برقرار کردن حاکمیت خود سرداران راهزنها و جنایتکاران نامی عالمبایی، ابراهیم‌بیک، فوزیل مخصوم و دیگر را در اطرافش جمع کرد. آخر سال 1920 او در اطراف خود قریب 90 هزار کس را جمع کرده، به مبارزه سر کرد.
زیمستان سال 1920 با تشبث پرتیة کمونیستی بخارا و حکومت ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا رخسب و یاری بی‌واسطة ساویت حربی روالوتسیانی فرانت ترکستان از قسمهای این فرانت ترکستان و حربیان بخارا آترید ایکسپیدیتسیانی حصار (آاه) تشکیل یافت. آترید ایکسپیدیتسیانی حصار آاه بایسون، دیهنو، سریاسیا، ریگر، قرتاغ و حصار را از دسته‌های راهزنان امیر آزاد کرد. 21 فوریه 1921 قسمهای بریگدة یکم سوارة آترید ایکسپیدیتسیانی حصار آاه تحت فرماندهی یه. ا. می‌لکوماو به قرارگاه آخرین امیر شهر دوشنبه داخل شدند. قسمهای آترید ایکسپیدیتسیانی حصار آاه 24 فوریه قُرغان تپّهو فیز‌‌آباد، 27 فوریه آبیگرم، 3 مارت غرم، 5 مارت کولاب را آزاد نمودند. امیر به افغانستان گریخت. بعد ماجراجویی انورپاشّا، دسته‌های غارتگر سلیمپاشّا، ابراهیم‌بیک، فوزیل مخصوم و غیره سرزمین بخارای شرقی را خلا خراب کردند. بلی خلق محنتکش ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا رخسب با یاری برادرانة ارمیة سرخ توانست، که موفّریّتهای روالوتسیّه را محافظت نماید. 1 فوریه 1922 پرتیة کمونیستی بخارا به هیت راسّییسکیه کمونیستیچیسکیه پرتیه (بلشویکاو) رکپ (ب) قبول کرده شد، که این برای فعالیّت منبعدة آن رل کلان بازید.
ینور 1922 کمیسیون فوق‌العادّة دیکتاتوری (دیکّامیسّیه)-ا کامیتیت اجرائیة مرکزی بخارا عاید به کارهای بخارای شر-قی تشکیل یافت، که آن همچون آرگن عالی تا ژوئن 1924 عمل کرد و بعد به جای آن کامیتیت اجرائیة مرکزی بخارای شرقی تشکیل یافت. با مقصد تیزانیدن سرعت ازنوبرقرارکنی، برهم دادن خرابی اقتصادی، برقرار کردن و ترقّی دادن خواجگی خلق ریسپوبلیکه‌های ترکستان، بخارا و خوارزم مارت 1923 با قرار کنفرانس 1-ام ترکستان، بخارا و خوارزم مرکز یگانة اقتصادی-ساویت اقتصادی آسیای-میانگی (سیام) تشکیل کرده شد. داد و گرفت تجارتی ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا رخسب و ریسپوبلیکة ساویتی فدراتیوی سوسیالیستی روسیه رسفسر اوج گرفت. از روسیه ساویتی به بخارا محصولات صناعتی: متال، کرسین، گوگرد و غیره آورده، از ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا رخسب به ریسپوبلیکة ساویتی فدراتیوی سوسیالیستی روسیه رسفسر پخته، پشم، پوست قراکولی و غیره فرستانیده می‌شد. سالهای 1922-23 حکومت ساویتی برای از نو برقرار کردن اقتصادیات ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا رخسب بی‌بازگشت 50میلّیان سم داد. با مدد دولت ساویتی کارخانه‌های بافندگی و صناعتی ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا رخسب به کار انداخته شدند. مکتب و کسل‌خانه‌های نو گشاده شدند. برای ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا رخسب در سمرقند، تاشکینت، مسکو و غیره کدرها تییار کرده می‌شدند.
30 سپتامبر 1920 کامیتیت روالوتسیانی عمومیبوخارایی در بارة مصادره و در بین دهقانان بی‌زمین و کمزمین تقسیم کردن مال و ملک امیر و خانوادة او دیکریت برآورد. 5 اکتبر 1920 دیکریت «در بارة زمین» برآورده شد، که موافق آن در مدّت دو سال از دهقانان هیچ گونه ‌انداز زمین گرفته نمی‌شد. سال 1924 حکومت ساویتی به ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا رخسب برای یاری به خواجگیهای کم‌قوّت 1 میلیون صوم قرض حسنه داد. دهقانان از حکومت ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا رخسب تخمی، چاروای کاری، اسباب و انجام خواجگی قشلاق و قرض پولی می‌گرفتند. در نتیجه میدان عمومی کشت وسیع، آبیاری و چار-واداری رواج یافت. دهقانان به «اتّفاق قوشچی» متّحد شدند. سال 1921 در ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا رخسب اتّفاق کسبه تشکیل یافت، که 1 آگوست 1923-م 18. 312 نفر اعضا داشت. 12 مة 1921 اتّفاق جوانان بخارا (در سعیزد 1-م) تشکیل یافت، که دارای 980 اعضا بود. سال 1924 در شهر بخارای کهنه کنفرانس 1-ام زنان ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا رخسب برپا گردید، که در آن 300 نفر وکیل اشتراک نمود. موفقیّتهای اقتصادی و مدنی ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا رخسب برای به ریسپوبلیکة سوسیالیستی تبدل یافتن آن زمینه فراهم آوردند. قُرولتای 5-ام عمومیبوخارایی ساویتها (18-20 سپتامبر 1924) چار سال موجودیّت ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا رخسب-را جمبست نموده، 19 سپتامبر 1924 ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا رخسب-را ریسپوبلیکة ساویتی سوسیالیستی اعلان کرد. در نتیجة گذرانیدن تعیینات ملّی دولتی آسیای میانه و تشکیل یافتن ریسپوبلیکه‌های ملّی 27 اکتبر 1924 ریسپوبلیکة خلقی ساویتی بخارا رخسب برهم داده شده، تیرّیتاریة آن به ترکیب ریسپوبلیکه‌های نوبنیاد ریسپوبلیکة ساویتی سوسیالیستی ازبکستان، ریسپوبلیکة ساویتی سوسیالیستی ترکمنستان و ریسپوبلیکة اوطانامی ساویتی سوسیالیستی تاجیکستان (از سال 1929 ریسپوبلیکة ساویتی سوسیالیستی تاجیکستان) همراه گردید.
دبیات: شایمرداناو x. ، شکل و راههای گذشتن به سوسیالیزم، دوشنبه، 1976؛ استاریه کمونیستیچیسکیخ آرگنیزتسیی سریدنیی ازی، تشکینت، 1967؛ پابیده ساویتسکایی ولست و سریدنیی ازی ا کزخستنی، تشکینت، 1967؛ استاریه بوخرسکایی ا خاریزمسکایی نرادنыخ ساویتسکیخ ریسپوبلیک، مسکو، 1971* استاریه تدجیکسکاگا نراده، تام 3، کنیگه 1، مسکو، 1964؛ استاریه ازبیکسکایی ساویتسکایی ساتسیلیستیچیسکایی ریسپوبلیک، تام 3، تشکینت، 1967؛ اشناو ا. ا. ، بوخرسکیه نرادنیه ساویتسکیه ریسپوبلیکه، تشکینت، 1969. یه. حاتماو.