ریگستان

ریگیستان، میدان رسمی و مرکزی شهرهای کلان آسیای مرکزی را نامند. ریگیتانهای سمرقند و بخارا از جملة انشائات مشهور شهرسازی عصرهای میانه می‌باشند. مخصوصاً ریگستان ثمرق ا ن د یکی از انشائات نمایان معماری به حساب می‌رود. آن از زمانهای قدیم وجود داشته است. در جای حاضرة ریگستان اوّل بازار، اوستاخانه و دکانهای هنرمندی بوده‌اند. بنا به سرچشمه‌ها، عصر 14 در ریگستان مسجد جامع و رستة پوشیدة سودا-تیم تلپَک‌فروشان موجود بوده است. در اوّل عصر 15 ریگستان همچون مرکز سودای و هنرمندی شهرت یافت و میدان مرکزی شهر گردید. ای با ساخته شدن انسمبلهای معماری علاقه‌مند است، که یکی از نشانه‌های خاص معماری عصر 15-را تجسم می‌کند. شکل‌گیری انسمبل ریگستان با ساختمان مدرسة الغبیک (141 (7-20) ، که در قسم غربی میدان جایگیر است، آغاز یافت. مدرسه راست‌کنجه بوده، درآمدگاه آن با پیشطاق محتشم منقّش و خاتم‌کاری زینت یافته است.

ز دو پهلوی پیشطاق دو قطار طاقهای گُلکاری ساخته شده‌اند. گرداگرد حولی آن از حجره‌های دوقبطة ایوانچدار، درس‌خوانه، مسجد عبارت بوده، با دیوار مستحکم احاطه گردیده است؛ در چار گوشة مدرسه گلدسته‌ها-مناره‌ها واقع‌اند (حالا سه مناره باقی مانده است). غیر از درآمدگاه کلان، که در طرف شرقی بنا جایگیر است، از جنوب و شرق نیز درآمدگاه دارد. نقش و نگار مدرسه به ساخت بنا موافق بوده، بند و بست یک‌لخت دارد. دیوار و مناره‌های مدرسه کاشیکاری و خاتم‌کاری بوده، معماران ازاره‌های مرمری را نیز استفاده برده‌اند. در عصر 15 در طرف شرقی میدان خانقاه (1424) ، در شمال آن کاروانسرای میرزایی، در طرف جنوبی‌اش مسجدهای عالیکه کوکلتاش (. 1430) ، مسجد موقتّع و مدرسة ابوسعیدخان ساخته شد. از این بناها تا زمان ما فقط مدرسة الغبیک باقی مانده است. هنگام ازنوسازی ریگیتسان در عصر 17 بناهای دیگر را ویران کرده، به جایشان بناهای نو ساختند. در جای خانقاه فرسوده مدرسة شیردار بنا شد (1619-36) ، که اسلوبن به مدرسة الغبیک خیلی شباهت دارد. پیشطاق آن چون پیشطاق مدرسة الغبیک بوده، معمار توانسته است انسمبل یگانة بناهای به هم متناسب و م و-توازی را به میان آرد. ولی اصول نقش و نگار و رنگ و بار و آرایشات مدرسة شیردار از بنای 200 سال مقدّم ساخته شدة مقابلش فرق می‌کند. آرایش کاشی پیشطاق مدرسة شیردار تصویرات جالب دقّت دارد: شیری به غزال خوش‌اندام حملور بوده، در پس شیر تصویر آفتاب درخشان موجود است. جثّة شیر و نورهای آفتاب با رنگهای زرد و دارچینی نقش و نگار شده‌اند، سطح سفیدرنگ آفتاب باشد، با جثّة سفید غزال خیلی ماهرانه مطابق گردانیده شده است. در آرایش مدرسه رنگهای زرد و سبز بیشتر استفاده شده، در احاطة رنگهای دیگر به-رعلاتر به نظر می‌رسند. در آرایش مدرسه نقشهای اسلیمی، هندسی و کتابه‌ها را استفاده برده‌اند. به نظر چنین می‌رسد، که گویی سطح بیرونی بنا به چند حصّة ‌علی‌حدة کامپازیتسیانی نقشین جدا شده است. هرچند که نقش و نگار بنا پرپیچ و تاب و سیرجوزعیات است، ولی این قیمت آن را هرگز پست نمی‌کند. دیرتر در جای کاروانسرای میرزایی مدرسة طلاکاری قامت افراخت (1646-60). با این مدرسه انسمبل ریگستان پرّه شکل گرفته، به همان نمود تا امروز برجاست. بناهای انسمبل و مرکز میدان در مسافة یک‌خِله واقع گردیده‌اند. مدرسة طلاکاری با پیشطاق عجایب‌‌ساختش از دو مدرسة دیگر فرق می‌کند. آرایشات نمای و پیشطاق آن تقلید محض تزیینات مدرسه‌های دیگر است. این جا هم رنگهای زرد و سبز بیشتر استفاده شده، آب و رنگ بنا را تا اندازه‌ای کاهانده‌اند. نمای اساسی، اینچنین تمام دیوارهای مدرسه با خشتچه‌های سردار خیلی میده روکش شده‌اند. انتیریر بنا بیشتر با اصول نقّاشی کندل‌ آرا یافته، از این رو، طلاکاری نام گرفته است. نقشهای اسلیمی‌اش یک ‌اندازه پست-ترند.

ریگستان بخارا، میدان آن در عصر 7، هنگامی که حاکم شهر ارک خود را بنا کرد، پیدا شود. در طرف غربی ارک مه‌ای-دان ریگپوش واقع گردیده بود. در طول عصرهای زیاد در این میدان قصر و بناهای گوناگون ساخته شده، با مرور زمان از بین رفتند. تا عصر 1 (9 در ریگستان مدرسه‌های دارالشفا، بازار گوسفند، مسجدهای مهترشابیک، استاروهی، خانقاه عبدالعزیزخان وجود داشته، از آنها تنها انسمبل مسجد بالاهوز تا زمان ما رسیده است. در مرکز انسمب حوض هشتگوشه‌ای واقعست، که با تخته‌سنگها روکش شده، در دوام دو عصر بنا یافته است. در قسم غربی حوض بنای محتشم مسجد قامت افراخته است (17: 12) ، که تالار کلان گنبذدار، حجره و ایوان دوقبطه دارد. ابتدای عصر 20 در طرف جنوب میدان، بین حوض و ایوان از خشت پوخ-ته مناره‌ای ساختند، که به منارة کلان مانندن دارد. در طرف جنوب و شرق مسجد دو مدرسة خرد یک‌قبطه بنا یافته است. انسمبل در ابتدای عصر 20 پرّه شکل گرفت. انسمبل با اصول کاشیکاری، گجکاری، منبّتکاری و کنده‌کاری‌ آرا یافته است. ریگستانهای سمرقند و بخارا از یادگاریهای نادر معماری آسیای میانه به حساب می‌روند.

دبیتیا: م ا س س آ ن م. ا. ، ریگیستن ا اگا می‌دریسی، تشکینت، 1926؛ پ و گ ا چ ا ن-ک آ و ا گ. ا. ، ر ا م پ ا ل ل. ا. ، وыدیوشییسیه پمیتنیک ارخیتیکتورы ازبی-کیستنه، تشکینت، 1958؛ پ و گ ا چ ا ن ک آو ا گ. ا. ، ثمرکند، بوخره، مسکو. 1968؛ ویه، تام 8، ماسکو، 1969. ر. داوابایف.