رسدخانة سمرقند، از مشهورترین رصدخانههای عصر 15 است، که با فرمان الغبیک سال 1428-1429 در کوخک نام تیپّة نزد نهر آبیرهمت بنیاد یافته است. رصدخانه در شکل استوانه (سیلندر) از سه قَبَت عبارت بود. بلندیاش 30، 4 م. قسم اساسی آن را سودس فخری (سیکستنت) ردیوسش 42، 2 میتره بنا به معلومات بعضی مأخذها-تربیع (یا کودرنت) تشکیل میداد. قسمت جنوبی سودس زیر زمین جایگیر شده، قسمت دیگرش در سمت شمال از سطح زمین 30 م بلند بود. به یک درجه و یک دقیقة دایرة کمان این افزار موافقن 701، 85 مّ و 11، 53 مّ مسافه راست میآمد. عالمان رصدخانه با اسباب و افزار خود کنج بین خط استوا (ایکوتار) و منطقتولبوروج (ایکلیپتیکه) ، ثابتة پریسیسّیة سالانه، دوامت سال تراپیکی و دیگر ثابتههای عمدة استرانامی را صحیح چِن کردهاند، حرکت سیارها و ماه را دقیق سنجیدهاند. در رسدخانه از اسباب و افزار خرد سفیرة ارمیلیری، حلقه، تریک، ساعتهای آفتابی و ستاروی، اسطرلاب (استرالیبیه) و غیره نیز موجود بودند. اثر“زیج کورغانی”در همین جا به تاجیکی تألیف شده است. در ساختمان رصدخانه عالمان مشهور آن زمان-قاضیزادة رومی، غیاثالدّین کاشانی، علی قوشچی و دیگران اشتراک داشتند. سال 1908 باستانشناس و. ل. ویتکین (1869-1932) در اساس حجّتهای تاریخی خرابههای رصدخانه را یافت. در نتیجة جستجو و تدقیقات شکل سیلندری داشتن رسدخانه اثبات کرده شد. رصدخانه تالار وسیع، خوجرههای کلان و خرد داشته است. بنا به معلومات مورخان دیوارهای رصدخانة سمرقند با تختههای کاشینی زیب داده بودهاند. با اسبابی، که در رصدخانه واقع بود، حرکت آفتاب، ماه، سییاره و ستارهها را تدقیق میکردهاند. رسدخانه کتابخانهای هم داشته است. اتاق درونی بنا را تصویر برجها، خریطة آسمان، کوه و بحرها، تصویر کورة عرض با مملکتهای جهان زیب میدادند. بعد کُشته شدن الغبیک (1449) رصدخانه را هم ویران کردند. حالا از رصدخانة سمرقند فقط قسم در زیر زمین محفوظماندة سودس (بلندیاش 11 م) باق مانده است.
سال 1964 در نزد رصدخانة سمرقندی موزیی الغبیک تأسیس یافت.